گزارشی از روند احیای ساختمان‌های قدیمی به مناسبت روز تهران
شناسنامه محله شمایید!
فاطمه عسگری‌نیا
باید چشم‌ها را بست و به ملودی زندگی در خانه‌های قدیمی تهران با معماری خاصشان گوش سپرد؛ خانه‌ها و بناهایی که رج‌به‌رج آجرهای قدیمیشان قصه‌های شیرین و شنیدنی برای روایت کردن دارد. بسیاری از این بناها امروز در سیطره بافت تجاری قرار گرفته و لابه‌لای شلوغی این روزهای تهران گم شده‌اند، اما کسانی که دوست دارند غبار از سر و روی این خانه بشویند و دستی به قد و قامتشان بکشند، این بناهای ارزشمند را پیدا کرده‌اند و با بازآفرینی آنها بار دیگر بوی خوش زندگی را مهمان بافت تاریخی این شهر کرده‌اند. کار احیای بناهای تاریخی و قدیمی با احیای خانه صبا در خیابان ظهیرالاسلام آغاز شد و بعد از آن خانه کمال‌الملک و ارباب هرمز رخت نو به تن کردند، اما روند نوسازی خانه‌های قدیمی و استقبال نسل جوان از انجام این کار در طول سال‌های اخیر شدت بیشتری به خود گرفته است.
حمام نواب
پاتوق مردم قدیم، چه در ایران و چه بسیاری از کشورهای دنیا، در بازار و حمام و قهوه‌خانه‌ها بود که فرصتی برای تعامل اقتصادی، فرهنگی و تجاری و گفت‌وشنودهای روزمره بود. شاید به همین خاطر بازار و حمام، همواره از معماری تحسین برانگیزی در کشور برخوردار بوده‌اند و معمولاً با تزییناتی چون کاشیکاری، نقاشی، کادربندی و دکوراسیون سنتی جذابی همراه می‌شدند. تهران دوره قاجار ۱۸۲ حمام داشت که هم‌اینک با خراب شدن و از بین رفتن آنها تنها تعداد اندکی از این آثار باقی مانده است. حمام نواب یکی از بناهای به‌جامانده قاجاری در منطقه ۱۲ تهران است که می‌تواند به‌عنوان نگینی در قلب پایتخت گردشگران زیادی را به سمت خود جذب کند.
به واسطه ضبط سکانس‌هایی از فیلم قیصر در این حمام حتماً نام آن را شنیده‌اید. این حمام در محله عودلاجان واقع شده و یادگاری از دوره صفویه است. این حمام را ساراسلطان خاتون و سارا هاجرخاتون فرزندان فردی به نام نواب در منطقه عودلاجان بنا نهادند. تا زمانی که مالکیت این بنا در اختیار این 2 خواهر بود خم به ابروی این بنا نیامد، اما با تغییر مالکیت آسیب دید. ثبت لوکیشن قیصر در فهرست آثار ملی در سال 85 باعث شد تا نوع نگاه دوستداران تاریخ به این بنا متفاوت شود و حمام نواب در غیاب قیصر، فرمان و برادران آب منگل در انتظار مرمت بماند. حمام نواب در سال ۱۳۹۰ به همت شهرداری منطقه ۱۲، اتحادیه صنایع‌دستی کشور و سازمان میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران به مرکز صنایع‌دستی تهران تبدیل شد. معماری حمام تاریخی نواب مشتمل بر چند هشتی، سربینه، تنظیف گرمخانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون بود که بخشی از آنها به دلیل بی‌توجهی از میان رفته است. حمام تاریخی نواب همچنین دارای کتیبه‌ها و کاشی‌های زیبایی بود که در سالیان گذشته به سرقت رفته است. سال 90 نجات حمام تاریخی نواب از تخریب، یک میلیارد و 200 میلیون تومان برای شهرداری منطقه 12 هزینه در بر داشت و بعد از بازسازی به مرکز صنایع‌دستی تهران تبدیل شد. .
خانه «اتحادیه»
در میان شلوغی‌های سرسام‌آور خیابان لاله‌زار و در کوچه‌ای که کمتر کسی به ذهنش خطور می‌کند در انتهایش بهشتی زیبا پنهان باشد، خانه اتحادیه قرار دارد. البته این خانه در میان اهالی بعد از فیلمبرداری سریال دائی‌جان ناپلئون به همین نام شهرت گرفت. تاریخ این خانه را که ورق می‌زنیم به دوره قاجار می‌رسیم. امین‌السلطان، صدراعظم ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه قاجار مالک آن بود. این باغ در دوران صدراعظمی میرزا احمدخان اتابک، میزبان دیدارهای سرنوشت‌سازی بوده است. بسیاری از شخصیت‌های انقلابی و سیاسی دوران مشروطه این خانه را پناهگاه خود می‌دانستند. ناصرالدین شاه نیز به این خانه رفت‌وآمد کرده و ملاقات‌هایی در این عمارت داشته است. امین‌السلطان که کشته شد حاج رحیم اتحادیه سال 1295 خانه را خرید و در قالب 30 سهم بین فرزندانش تقسیم کرد. خانه دائی‌جان ناپلئون در طول سال‌های متمادی مورد بی‌مهری قرار گرفت، از آتش‌سوزی گرفته تا تخریب قسمتی از آن با لودر. شدت آسیب‌ها بر پیکره آن به حدی بود که از ثبت ملی خارج شد تا اینکه بالاخره شهرداری تهران در سال 1394 به خرید این عمارت اقدام کرد و سازمان زیبا‌سازی شهرداری کار مرمت آن را در دستور کار خود قرار داد.
مسجد کوکب‌الحاجیه
در میان بناهای قدیمی احیاشده که حمایت شهرداری را همراه خود داشته‌اند، بناهایی هم هستند که به دست اهالی محل رخت نو به تن کرده‌اند. مصداق حرف مسجد کوکب‌الحاجیه در محله امیریه منطقه 11 است که یکی از نقلی‌ترین مساجد منطقه محسوب می‌شود. قدمت این مسجد که بانی‌اش زنی نیکوکار به نام کوکب‌الحاجیه بوده به سال 1325 می‌رسد. سال‌های زیادی این مسجد روند تخریبی در پیش می‌گیرد و جز تعدادی انگشت‌شمار از سالمندان محل کسی به آن سری نمی‌زده است. اما حدود 18 سال پیش بچه‌های محل با پول‌های توجیبی خودشان برای احیایش آستین بالا می‌زنند. در شروع کار احیا هیئتی به نام «محبان‌المهدی(عج)» تشکیل می‌دهند و این مسجد خانه امیدشان می‌شود.
خانه اردیبهشت
خانه اردیبهشت هم یکی از خانه‌های قدیمی زیبا در محله عودلاجان است که این روزها در دست احیا و مرمت است. بنچاق‌های موجود حکایت از آن دارند که این خانه در سال ۱۳۳۶ بعد از ۷۰ سال سکونت مستمر از سوی خانواده «تهرانیان» به خانواده «پیاب» فروخته می‌شود. خانواده پیاب هم ۶۰ سال در این خانه سکونت می‌کنند. اما در نقشه به یادگارمانده از عبدالغفار که قدمتش به حدود ۱۸۰ سال قبل برمی‌گردد، خانه به نام میرزامحمد ناظر ثبت شده است و این مسئله حکایت از جایگاه اجتماعی این فرد و قدمت سکونتش در این مکان دارد. این خانه پس از ا حیا قرار است به دفتر جشنواره بین‌المللی فیلم سبز و پاتوق عصرانه متخصصان معماری، شهرسازی و هنرمندان تئاتر و موسیقی تبدیل شود.
خانه سرهنگ
یکی از اتفاقات خوب در زمینه احیای خانه‌های قدیمی ورود نسل جوان به این حوزه است. خانه سرهنگ یکی از بناهای تازه‌احیاشده در منطقه 12 است که کار مرمت و احیای آن را 17 جوان فارغ‌التحصیل دانشگاهی پیش برده‌اند. خانه متعلق به سرهنگ فردوس پورقاسمی نجف‌آبادی است و یکی از نوه‌های او امروز پا پیش گذاشته و با جلب رضایت وراث تلاش کرده تا آخرین آرزوی پدربزرگ مبنی بر تبدیل این خانه به خانه فرهنگ و هنر برآورده شود.
خانه مهربان
خانه مهربان دارای زمینی به مساحت 900متر با زیربنایی حدود 530مترمربع است که با دربرگیری زیر زمین در یک طبقه ساخته شده و دارای 2 حیاط در بخش شمالی و جنوبی است و ارتباط به زیرزمین از طریق پلکان حیاط شمالی و جنوبی نیز امکان‌پذیر است. این بنای زیبا که قدمتش به دوره پهلوی برمی‌گردد، در محله تاریخی عودلاجان واقع شده است. تاریخ این بنای دیدنی را که ورق می‌زنیم می‌بینیم مالکان زیادی زندگی در این خانه را تجربه کرده‌اند. همین مسئله هم علت تخریب و لطمات زیاد بر بدنه آن بوده است. مهربان، یکی از خیّران بنام، این بنا را برای استفاده نیازمندان به مؤسسه خیریه کهریزک واگذار کرده بود. این خانه مدتی محل انبار و بسته‌بندی محصولات بود و بعد از چند سال با تغییر کاربری به رستورانی سنتی تبدیل شده بود که در نهایت اوایل دهه 90 بنا توسط شهرداری تهران خریداری شد و مورد مرمت قرار گرفت.
احیای خانه متین دفتری در دستور کار
خانه متین دفتری یکی از بناهای دارای ارزش تاریخی در منطقه 11 است که در خیابان فلسطین جنوبی واقع شده است. این خانه 383مترمربع وسعت دارد و چیزی حدو 70 سال از عمرش می‌گذرد. معماری ارزشمند این بنا به‌صورت تلفیقی از معماری دوران قاجار و معماری نوین است. این خانه در سال 82 به ثبت ملی رسید. هرچند 13 سال بعد با اعتراض مالک از این فهرست خارج شد، اما دوباره در سال 95 به ثبت ملی رسید و چاره‌ای جز صیانت از این بنا برای مالک باقی نماند. مرمت و احیای این خانه قدیمی و ارزشمند از اولویت‌هایی است که از سوی شهرداری منطقه 11 دنبال می‌شود.
خانه‌های احیاشده در دل پهنه رودکی
اجرای بزرگ‌ترین پروژه فرهنگی تهران تحت عنوان پهنه رودکی فرصتی بود برای مرمت و احیای خیلی از خانه‌های قدیمی که در این پهنه قرار داشتند؛ خانه‌هایی که امروز یا به کافه تبدیل شده‌اند یا گالری. البته سهم‌هاستل‌ها و اقامتگاه‌های بومگردی هم در این میان کم نیست. خانه زی، خانه روبه‌رو، بوتیک هتل حنا و شیرینی‌فروشی بامداد از جمله بناهای احیاشده در این پهنه هستند.
با احیای خانه‌های قدیمی زندگی را مهمان بافت تاریخی تهران کنیم
احیای بافت تاریخی تهران یکی از ضرورت‌های امروز ما در حوزه گردشگری است، چراکه معتقدیم با احیای این خانه‌ها می‌توانیم بار دیگر روح زندگی را در کالبد تهران بدمیم و شاهد به جریان افتادن زندگی در محله‌های قدیم تهران باشیم. در دوره‌ای تمامی اهداف و برنامه‌های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به سمت‌وسوی ساخت هتل‌های مدرن با معماری‌های نوین کشیده شده بود، اما امروز ذائقه گردشگران به‌خصوص گردشگران خارجی تغییر کرده است و گردشگران برون‌مرزی به دنبال آشنایی با فرهنگ‌ها، آداب و رسوم سرزمین‌هایی هستند که به‌عنوان مقاصد گردشگری خود انتخاب کرده‌اند. استقبال گردشگران داخلی از اقامتگاه‌های سنتی و بومی نیز در طول سالیان اخیر در سایه توسعه زندگی شهری و خستگی از وضعیت ترافیک و شلوغی شهرها افزایش یافته است. لذا در همین راستا کوشیده‌ایم تا با حمایت از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در بخش احیا و مرمت بناهای تاریخی باارزش در شهرها به‌خصوص تهران به تقویت گردشگری در بافت‌های تاریخی و قدیمی بپردازیم. به جرئت می‌توانیم بگوییم احیای بافت تاریخی و مرمت بناهای قدیمی شهرها از جمله تهران موجب تنوع‌بخشی به حوزه گردشگری ایران شده است. تجربه حضور در این اقامتگاه‌های سنتی و بومی جز ایران در هیچ کشوری برای گردشگران خارجی میسر نیست. گردشگران خارجی این اقامتگاه‌ها را بیشتر از هتل‌های گران می‌پسندند، چراکه تجربه حضور در هتل‌های لوکس را در همه کشورها داشته‌اند. بهره‌مندی از ظرفیت‌های بی‌شمار در این بخش از نقاط مثبت گردشگری ماست که اگر بدان بپردازیم و آن را تقویت کنیم می‌توانیم سهم بسزایی از درآمد صنعت گردشگری کشورهای همسایه و عربی را به ایران منتقل کنیم.
در کوچه‌پسکوچه‌های پایتخت شاهد تعداد زیادی از خانه‌های قدیمی با معماری ارزشمند و چشمنواز هستیم که احیا و بازسازی این بناها می‌تواند چهره مناطق مرکزی را تغییر دهد. باید باور کنیم بناهای تاریخی، هویت شهر و کشور هستند و احیای این بناها موجب دمیده شدن روح زندگی در بافت تاریخی تهران می‌شود و اگر دیر به داد این خانه‌ها برسیم تنها تلی از خاک برایمان به یادگار می‌ماند. سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در این حوزه باید از حمایت همه‌جانبه مسئولان استان برخوردار باشند تا با انگیزه بالا در این بخش گام بردارند.
علی‌اصغر مونسان/ وزیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری
در همینه زمینه :