فهرست ‌الکتب ناطق

  ندا زندی    

کتابفروشان ناصریه (ناصرخسرو) به‌دنبال احداث وزارت دارایی و تخریب مغازه‌هایشان ناگزیر از جابه‌جایی بودند که خبر درگذشت محمدعلی تربیت بر تلخکامی‌شان افزود. تربیت آزادی‌خواهی بود که تا کرباس مرگ کتاب‌دوست و مروج کتابخوانی باقی ماند و میراث ارزشمندی از خود برجای گذاشت. به گفته سیدحسن تقی‌زاده، محمدعلی تربیت اطلاع زیادی از کتب زمان خود و نسخ خطی و چاپی فارسی، عربی و ترکی داشت و در این باب علامه بود. چنان در فن کتاب‌شناسی خبره بود که به او لقب «فهرست ‌الکتب ناطق» داده بودند.
محمدعلی تربیت در 1276به همراه سیدمحمد شبستری، میرزا حسین‌خان عدالت، سیدحسن تقی‌زاده و یوسف‌خان آشتیانی کتابخانه یا به‌اصطلاح امروزی کتابفروشی تربیت را در نزدیکی مدرسه طالبیه در تبریز تاسیس کرد که به گفته ادوارد براون نخستین کتابفروشی به اسلوب نوین در آذربایجان بود. به مرور، دامنه فعالیت‌های این کتابفروشی چنان وسعت گرفت که کتاب‌های جدید به هر زبان و از هر سوی دنیا در آن چاپ می‌شد. همه‌ساله نیز فهرستی از کتب این کتابفروشی، به سبک اهالی مغرب‌زمین، از طرف این مؤسسه منتشر می‌شد. در مقدمه فهرست جالب و بدیع این کتابخانه آمده است: «کتابخانه تربیت که در سال1316هجری [قمری]تاسیس شده در این مدت خدماتی شایان به عالم معارف نموده، اکنون به واسطه توطید علاقات با اطراف عالم و ممالک متمدنه و جلب کتب نافعه از اقاصی ممالک دارای اغلب کتب مفیده در هر زبان و در هر فن است و از جمیع بلاد داخله و خارجه با کمال امتنان به قبول خدمات و سفارشات ارباب معارف و اصحاب علم و دانش حاضر است و هر سفارش و طلبی که مصحوب وجه و قیمت کتب مطلوبه باشد فورا و بلاتأخیر ارسال می‌شود». طولی نکشید که این کتابفروشی به محل اجتماع روشنفکران و آزادی‌خواهان بدل شد اما توسط اراذل و اوباش مورد حمایت رحیم چلبیانلو، از مخالفان جنبش مشروطه، غارت و طعمه حریق شد. پس از این واقعه تربیت دست از تلاش برنداشت و پس از آنکه تصدی ریاست اداره فرهنگ و معارف آذربایجان را برعهده گرفت، مهم‌ترین یادگار خود یعنی «کتابخانه و قرائت‌خانه تربیت» را تاسیس کرد که در همان سال نخست صاحب بیش از 2هزار کتاب شد و 3 سال بعد بیش از 5هزار کتاب داشت. کتابخانه تربیت مقصد پژوهشگران شهرها و کشورهای مختلف بود. محمدعلی تربیت بعدها در گیلان نیز به تاسیس کتابخانه مبادرت ورزید. تربیت در دوره‌های نهم تا دوازدهم مجلس شورای ملی نماینده تبریز بود و سرانجام در 27دی 1318به‌علت بیماری در 62سالگی درگذشت.