گزارش
در نشست بررسی و گفت‌وگو درباره کتاب «اخبار جعلی در فرهنگ‌های دیجیتال» مطرح شد
زندگی در مرز حقیقت و دروغ
علی‌الله سلیمی | روزنامه‌نگار
نشست بررسی و گفت‌وگو درباره کتاب «اخبار جعلی در فرهنگ‌های دیجیتال» با حضور هادی خانیکی و مسعود کوثری، استادان علوم ارتباطات دانشگاه‌های علامه طباطبایی و تهران و سیدمحمد میرافشاری، مترجم کتاب و جمعی از علاقه‌مندان به علوم ارتباطات عصر دوشنبه 12آبان‌ماه در شهر کتاب مرکزی برگزار شد. در این نشست همچنین گفت‌وگویی با حضور شرکت‌کنندگان درباره این کتاب که از سوی انتشارات همشهری منتشر شده و به چاپ دوم رسیده است شکل گرفت.
در ابتدای نشست، هادی خانیکی درباره مخاطبان کتاب «اخبار جعلی در فرهنگ‌های دیجیتال» به گستره نسبتا وسیعی از علاقه‌مندان به علوم ارتباطات و مسائل اجتماعی اشاره کرد و گفت: «این کتاب اثری است که نه‌تنها در حوزه‌های تخصصی و روزنامه‌نگاری باید به آن توجه کرد، بلکه در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هم باید مورد توجه قرار گیرد. کل این کتاب بر یک سؤال استوار است: در این دوران از اخبار جعلی چه چیزی خوب درک نشده است؟ در واقع این کتاب می‌آید آن قسمتی را که خوب درک نشده به بحث می‌گذارد و درباره آن مسائل گوناگونی مطرح می‌کند.» به گفته این استاد علوم ارتباطات، با توجه به مباحث مطرح‌شده در کتاب حاضر، آن چیزی که از اخبار جعلی خوب درک نشده، ارائه‌ای است که از تغییرات اجتماعی حاصل شده و زمینه‌ای به وجود آورده که اخبار جعلی مطرح شوند، آن هم به‌عنوان یک مسئله سیاسی و اجتماعی که تقریبا در اکثر جوامع به چالشی اساسی تبدیل شده است.
پوپولیسم، دشمن اخبار واقعی است
خانیکی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به زمینه‌های پیدایش اخبار جعلی اشاره کرد و 4ویژگی آن را برشمرد. به گفته وی، نخستین ویژگی آن است که ما به جهان پساحقیقت ورود پیدا کرده‌ایم و احساسات و باورهای ما به جای استدلال و شواهد، به سمت کلیشه‌ها و پیش‌داوری‌هایی رفته که از زندگی در جامعه می‌آید و مرز بین حقیقت و دروغ را مبهم و تار کرده است. حالا اینکه چرا اخبار جعلی پذیرفته می‌شود و مورد استقبال قرار می‌گیرد دارای زمینه‌هایی است و واقعیت‌هایی وجود دارد که آن را باورپذیر کرده است. البته اخبار جعلی در رسانه‌های اجتماعی بیشتر رشد کرده و به سمت تخریب بنیادهای فکری و فرهنگی رفته است. ویژگی دوم هم این است که اخبار جعلی رایجترین ابزار در این میدان شده و با توجه به انواع فناوری‌ها رشد کرده است. مورد بعدی هم اینکه اخبار جعلی که در این کتاب هم آمده، رابطه‌ای بین پوپولیسم و سیاست پساحقیقت ایجاد کرده و باید یادآوری کنم که پوپولیسم، دشمن اخبار واقعی است. ویژگی چهارم که خیلی هم مهم است و در ایران باید به آن توجه کنیم و در کتاب حاضر هم به آن اشاره شده، جامعه غیرمنتقد است. یعنی در جامعه‌ای که فاقد گفت‌وگو باشد یا امکان و شرایط گفت‌وگو در آن محدود باشد طبیعتا جعل و تقلب در گفتمان عمومی آن جامعه ترویج و افزایش می‌یابد.
افتادن در تله پست‌مدرن
سخنران بعدی نشست، مسعود کوثری‌به عوامل و عناصری که در شکل‌گیری اخبار جعلی نقش دارند اشاره کرد و گفت: «یکی از عوامل اصلی در این زمینه فروپاشی کلانروایتهاست که زمینه را برای ایجاد خرده‌روایت‌ها فراهم کرده و در این میان، تولید و تکثیر اخبار جعلی در بین این خرده‌روایت‌ها هم دور از انتظار نیست. یعنی فردی که در برخی شبکه‌های اجتماعی حضور دارد و فعال است با خود می‌گوید اگر روایت‌کلان وجود ندارد، پس من هم می‌توانم روایت خودم را تولید کنم و از زاویه دید و دانش خودم به یک موضوع عمومی بپردازم. در چنین شرایطی، آن خرده‌روایتی که از یک منبع غیررسمی تولید می‌شود ضرورتاً نباید حقیقت داشته باشد، چون آن فرد می‌تواند بگوید من حقیقت را از این دریچه می‌بینم و این‌گونه تجربه کرده‌ام. » این استاد علوم ارتباطات‌افزود: «در عصر حاضر، خواسته یا ناخواسته وارد دوران جعل می‌شویم و دولت‌ها و مردم هرکدام روایت خود را می‌سازند، چون کلان‌روایت وجود ندارد که بگوید حقیقت این است. به بیان دیگر، در تله پست‌مدرن افتاده‌ایم که ما را به سوی تولید اخبار جعلی سوق می‌دهد .»
نگاه فرهنگی مباحث کتاب به پدیده اخبار جعلی
در بخش پایانی نشست، سیدمحمد میرافشاری، مترجم کتاب «اخبار جعلی در فرهنگ‌های دیجیتال» گفت: «این کتاب دو بخش کلیدی دارد، ولی در کل نگاهی فرهنگی به پدیده اخبار جعلی دارد تا نگاهی رسانه‌ای و حتی سیاسی. طبق نظر ویلیامز، اخبار جعلی ماحصل فناوری نیست، بلکه این کار از سر نیاز ابداع شده است، مثل تلویزیون که یک‌شبه اختراع نشد و این نیاز بود که تلویزیون را ابداع کرد.» میرافشاری در ادامه به یکی از مباحث کلیدی مرتبط با موضوع کتاب اشاره کرد و گفت: «مباحثی در کتاب مطرح است که می‌گوید مرز بین حقیقت و واقعیت جا‌به‌جا شده و هر کسی فکر می‌کند حقیقتش همان واقعیت است. از آنجا که حقیقت قائل به خوانش فرد است، می‌تواند حاوی روایت‌های مختلفی باشد و حقایق متفاوتی داریم که حتی ممکن است با هم حالت خصمانه پیدا کنند و قطعا بسیاری از آنها واقعیت نیستند. در نتیجه مشکل فقط دروغ نیست؛ مشکل فرهنگی است که دروغ در آن رشد می‌کند و اینجاست که سطح فرهنگ و روابط اجتماعی سبب شکل‌گیری زمینه‌هایی می‌شود که همین زمینه‌ها می‌شوند اخبار جعلی و «باورپذیر» هم می‌شوند. این موارد در کنار مواردی مثل الگوریتم‌ها قرار می‌گیرند که با کمک اتاق پژواک و حباب فیلتر باعث می‌شوند فرد در حقیقت باور خودش غرق شود و مداوم در معرض محتواهای احساسی‌تر، تحریکآمیزتر و قطبی‌تر قرار گیرد. در نتیجه، دروغ‌ها به‌صورت ساختاری تقویت می‌شوند.»
در همینه زمینه :
