ادبیات
رباعیاتی که کلید شناخت بیدل است
گفتوگو با محمدکاظم کاظمی درباره بیدل دهلوی و رباعیاتش
«محمدکاظم کاظمی» شاعر و پژوهشگر افغان ساکن مشهد، به‌تازگی کتاب «گزیده رباعیات بیدل» را منتشر کرده است. به گزارش ایبنا، «بیدل دهلوی» از شاعران بنام پارسی‌سرای سبک هندی است که در نظم و نثر سبکی خاص دارد و اشعار او از بهترین نمونه‌های این سبک به شمار می‌آید. بیدل شاعری با شمار اشعار بسیار زیاد است و او را از پرشعرترین شاعران دانسته‌اند، بنابراین گزینش اشعار او لازم به نظر می‌رسد. تا به حال بیشتر به غزلیات بیدل پرداخته شده و اساسا بیدل را با غزلیاتش می‌شناسند. حال آن‌که رباعی‌های بیدل هم بسیار مهم و قابل اعتناست و به لحاظ تعداد هم پرشمار است. به بهانه انتشار کتاب گفت‌وگویی با او انجام شده است.
چرا رباعی؟ یعنی اگر هدف پرداختن به بیدل و هنر اوست، چرا غزل بیدل را که به آن شناخته می‌شود انتخاب نکردید؟ چه چیزی شما را به رباعی او رساند؟
در مورد بیدل و توجه به رباعیات او درواقع 2 موضوع هست. یکی این‌که بیدل در قالب غزل شاعر مطرح‌تری است، ولی وقتی به خود قالب رباعی به صورت مستقل مراجعه می‌کنیم، در بین شاعران بزرگ رباعی‌سرا هم، باز یکی از شاعران مطرح ما بیدل است. چون می‌دانید که بسیاری از غزل‌سراهای ما کمتر به رباعی توجه کرده‌اند؛ به همین دلیل عرصه غزل‌سرایی در شعر فارسی رقبای بسیاری دارد؛ ولی در عرصه رباعی افراد جدی، مطرح و برجسته کمتر داریم. تصور کنید زمانی که مثلا صائب و بیدل را با یکدیگر مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم هر 2 غزل‌های قابل توجهی دارند؛ ولی وقتی به قالب رباعی نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که فقط بیدل است که رباعیات بسیاری دارد و صائب کمتر دارد.
بنابراین دلیلی که من را به رباعیات بیدل عطف کرد، این است که او در قالب رباعی یکی از سرآمدان است. موضوع دیگر این است که رباعیات بیدل هم در بسیاری موارد، قدرتمند و نو است؛ منتها تعداد زیاد رباعی‌های او باعث شده که رباعی‌های قوی او، کمی از دید پنهان بمانند و طبیعتا نیاز بوده که گزیده‌ای از رباعیات او منتشر شود که این نیاز دوم در نگارش و تدوین این کتاب بود. نیاز سوم هم این می‌تواند باشد که خیلی از رباعیات بیدل، کلیدها یا پل‌هایی برای آشنایی با کلیت شعر بیدل هستند. یعنی خیلی از ابیات غزل‌ها و قصیده‌های بیدل به کمک رباعی‌های او بهتر قابل فهم می‌شوند؛ بنابراین می‌توانیم رباعی را پلی برای آشنایی با شعر بیدل بدانیم.
در این کتاب چند رباعی از بیدل را گزینش کرده و به آنها پرداخته‌اید و این‌که معیار شما برای گزینش این رباعیات چه بوده است؟
برای تدوین این کتاب، اگر بخواهم دقیق بگویم، 618 رباعی از بیدل انتخاب کرده‌ام که 2 معیار برای گزینش این رباعی‌ها داشتم. یکی معیار کیفیت هنری و شعری اثر؛ یعنی رباعی‌هایی که به لحاظ شعری زیبا و قابل تامل هستند. رباعیات دیگر، از لحاظ معنی و محتوای مطلبی که در آنها ارائه شده، قابل توجه هستند. البته رباعی‌های دیگری هم از این نظر قابل توجهند که در برخی خصوصیات زمانه بیدل در آنها آشکار است.
در مطالعه رباعیات بیدل ویژگی اساسی آنها را چه دیدید؟
به نظرم ویژگی اساسی رباعیات بیدل این است که حتی به نسبت غزلیات خود او و به نسبت شعر دیگر شاعران بنام، از لحاظ موضوع، محتوا، سبک و حال‌وهوا، تنوع قابل توجهی دارد؛ یعنی بیشتر غزلیات بیدل عاشقانه و عارفانه است و مسائل اجتماعی، محیط و زندگی شاعر خیلی در غزلیات انعکاس ندارد. ولی در رباعیات ما جوانب مختلف زندگی بیدل را بیشتر حس می‌کنیم و در عین حال رباعیات او تنوع محتوایی دارد که در غزلیاتش شاید به این پیمانه نباشد.
آیا اندیشه‌های بیدل آن‌طور که در غزلیات و قصیده‌هایش انعکاس یافته، در رباعیاتش هم منعکس شده است یا خیر؟
بله؛ حتی می‌توانیم بگوییم در مواردی هم بیشتر. به این دلیل که اصلا رباعی قالب بیان تاملات و اندیشه‌های شاعران است و به همین دلیل بسیاری از اندیشه‌های عرفانی بیدل یا اندیشه‌های او در مورد سلوک، سبک زندگی و این قبیل موارد در رباعیات او هم انعکاس دارد. در غزلیات او عشق و عرفان را بیشتر می‌توانیم سراغ بگیریم.
با توجه به این‌که بیدل از چهره‌های شناخته‌شده و بنام سبک هندی است، آیا ویژگی‌های سبک هندی هم در رباعیات او دیده می‌شود؟
به پررنگی غزلیات نه. یعنی آن مقدار که این ویژگی‌ها در غزلیات آشکار است، در رباعیاتش مشهود نیست و به همین دلیل به بیان دیگر می‌توانیم بگوییم که صورت رقیق‌شده مفاهیم سبک هندی در رباعیات بیدل است. موضوع دیگر این است که چون در غزلیات گاهی هر مضمون در یک بیت کامل، یعنی در 2 مصراع بیان می‌شود، ولی در رباعی گاهی یک مضمون در 4 مصراع بیان می‌شود. بنابراین در رباعی مضمون یا تصویر مشروح‌تر بیان شده است و طبیعتا برخلاف ویژگی معمول غزل‌های بیدل که فشردگی و ابهام خاصی دارند، یک مقدار جلوتر است.
حال اگر بخواهیم از مقام مقایسه درآییم، بیدل بیشتر با کدام یک از رباعی‌سرایان هم‌عصر یا غیرهم‌عصر خودش قابل مقایسه است؟
در رباعی‌سرایان غیرهم‌عصر که اصلا حال و هوای بیدل کلا با همه فرق دارد؛ یعنی حال و هوای رباعیات بیدل با رباعیات خیام، باباافضل کاشانی، مولانا، سنایی، عطار و شاعرانی که رباعی‌های قابل توجهی دارند، غالبا نزدیک نیست. منتها در خود شعر مکتب هندی، بعضی از شاعران هستند که رباعی‌های آنها بسیار نزدیک به بیدل است و حتی می‌توانیم بگوییم که اینها آبشخور سبک و سیاق در رباعی بودند. مثلا یکی از شاعران تقریبا هم‌عصر بیدل، شاعری به نام سحابی استرآبادی است که اتفاقا او هم رباعی زیادی دارد و نشانه‌های سبکی رباعی استرآبادی در شعر بیدل هم آشکار است. شاعر دیگر ظهوری ترشیزی است که می‌توانیم بگوییم بیدل از رباعیات او هم تاثیر پذیرفته و بعضی دیگر از شاعران سبک هندی هم این تاثیر را بر رباعی بیدل داشته‌اند که سیدعلی میرافضلی در مقدمه مفصل و جامع و پرمحتوای خود که بر کتاب «گزیده رباعیات بیدل» -که بنده گردآوری کرده‌ام- نوشته، این موضوع را یادآوری کرده است. یعنی مفصل اشاره کرده و نمونه‌ها و شواهدی هم آورده است که نشان می‌دهد بیدل چقدر از شاعرانی مثل سحابی استرآبادی و امثال آنها متاثر بوده است.
به نظر شما، پژوهش‌ها و بررسی‌هایی که در حوزه شعر بیدل صورت گرفته و تحقیقاتی که روی شعر او انجام شده، چقدر کافی بوده است؟ آیا تحقیقات صورت‌گرفته جوابگوی مخاطب این حوزه هست؟
به نظرم این حوزه هنوز خیلی جای کار دارد، مخصوصا در جنبه‌های هنری و بلاغی شعر بیدل. البته تحقیقات بسیار خوبی صورت گرفته است، کتاب‌های خوبی هم ما درباره شعر بیدل سراغ داریم؛ مثل «شاعر آیینه‌ها» از شفیعی‌کدکنی، یا کتاب «بیدل، سپهری و سبک هندی» اثر مرحوم حسن حسینی و کتاب «نقد بیدل» علامه صلاح‌الدین سلجوقی که کتاب‌های بسیار ارزشمندی هستند. درباره زندگی و آثار بیدل هم تالیفاتی صورت گرفته است، به نظرم در مورد زندگی و آثار بیدل و خصوصیات زمانه او، تحقیقات بیشتر است؛ مثلا پروفسور عبدالغنی دانشمند پاکستانی کتاب مفصلی دارد که تقریبا جامع‌ترین کتاب در زمینه زندگی بیدل است، منتها در زمینه خصوصیات شعری و هنری بیدل به نظر می‌رسد که همچنان جای تحقیق، بحث و گفتوگو وجود دارد.
به عنوان نکته پایانی، بحث یا حرفی مد نظرتان هست که بخواهید به آن اشاره کنید؟
2 نکته را اینجا قابل ذکر می‌دانم که در کتاب ما هم این 2 نکته قابل گفتن است. یکی این‌که انتشار گزیده رباعیات بیدل تازگی ندارد و من باید اعتراف و بیان کنم که اولین کسی نیستم که گزیده‌ای از رباعیات بیدل را منتشر می‌کنم. قبل از این هم چندین گزیده از رباعیات بیدل داریم، مخصوصا گزیده‌ای که مهدی الماسی به نام «گل چهاربرگ» منتشر کرده است؛ گزیده دیگری مرتضی امیری‌اسفندقه دارد و یک گزیده هم عبدالغفور آرزو و گزیده‌ای هم سعید یوسف‌نیا دارد. منتهی در این کتاب برای این‌که کامل‌تر باشد و تکرار کتاب‌های دیگر هم نباشد، رباعی‌هایی که گزینش کرده‌ام، با شرح و گزینش همراه است تا برای خواننده بیشتر راهگشا باشد. بنابراین غالب رباعی‌های بیدل در این کتاب همراه با توضیحات و شرح است. و نکته دیگر این‌که همان‌طور که اشاره کردم، سیدعلی میرافضلی، شاعر و پژوهشگر خوب حوزه رباعی مقدمه بسیار خوبی بر این کتاب نوشته است و این برای بنده خوشایند است که چنین مقدمه‌ای بر این کتاب است.
در همینه زمینه :
شعر فارسی
