خوزستان بهشت پرندگان

محسن فلاح/عضوکمیته تخصصی شناسایی پرندگان ایران

در جست‌وجو برای یافتن پرندگان ایران به یکی از بی‌نظیرترین مناطق پرنده‌نگری در ایران رفته‌ایم؛ سرزمینی که باید آن را شاهراه پرندگان مهاجر بدانیم. این را می‌توانیم از لیست پرندگان استان و مشاهده و گزارش پرنده‌نگرها در سال‌های اخیر بهتر متوجه شویم. بعضی از پرندگانی که از عرض‌های شمالی مانند سیبری و شمال اروپا و پرندگانی که از اروپا و غرب آسیا به سمت عرض‌های جنوبی یعنی شمال آفریقا و شرق آسیا مهاجرت می‌کنند در گذر از ایران از استان خوزستان نیز عبور می‌کنند. با توجه به جغرافیای طبیعی و اقلیم استان خوزستان، شاهد حضور پرندگان مختلف در انواع مهاجرت‌ها (ارتفاعی، زمستانه، پاییزه و...) و همچنین پرندگان بومی در منطقه هستیم. شمال و شرق خوزستان را سلسله جبال زاگرس فرا گرفته است که ارتفاعات آن در جهت جنوب غربی کاهش می‌یابد، به‌طوری که در نواحی جنوبی‌تر به‌صورت تپه ماهورهایی نمایان می‌شود. در این منطقه ما می‌توانیم جغد طلایی کمیاب را مشاهده کنیم.
استان خوزستان را از نظر پستی و بلندی می‌توان به 2 منطقه کوهستانی و جلگه‌ای تقسیم کرد. منطقه کوهستانی در شمال و شرق استان قرار گرفته و منطقه جلگه‌ای آن از جنوب دزفول، مسجد سلیمان، رامهرمز و بهبهان آغاز شده و تا کرانه‌های خلیج‌فارس و اروندرود ادامه می‌یابد.
«استان خوزستان دارای آب و هوا،  رودخانه‌ها ، تالاب‌های فراوان و زیستگاه پرندگان خاص است. حداقل حدود 6 گونه از پرندگان نادر ایران که در حاشیه تالاب‌ها و رودخانه‌ها زندگی می‌کنند در استان خوزستان قابل مشاهده هستند. 2گونه از این پرندگان تاکنون فقط در این منطقه از ایران دیده شده‌اند و گزارش‌های مختلفی از حضور پرندگان سرگردان و همچنین گونه‌ها و زیرگونه‌های مشکوک نیز گزارش شده است. از پرستوی دریایی و اکراس گرفته تا گنجشک خانگی که مطمئنا با تحقیق و گسترش علم پرنده‌نگری در کشور ما شاهد ثبت زیرگونه‌های مختلفی از پرندگان در ایران، به‌خصوص در این منطقه یعنی جنوب غرب ایران خواهیم بود. در مورد تعداد گونه‌های پرندگان ثبت شده در استان خوزستان در سایت کمیته ثبت پرندگان ایران آمده است که براساس کتاب اطلس پرندگان ایران، ابتدا 302گونه ثبت و سپس مشاهدات صحرایی(اطلاعات منتشرنشده) تلفیق شد که لیست حاضر شامل 372گونه از پرندگان استان خوزستان است.

سسک خوزی


اولین گونه از پرندگان که نام خوزی به آنها اطلاق شده، سسک خوزی است که هم‌اکنون پرنده منحصر به فرد تالاب‌های خوزستان به‌خصوص هورالعظیم است. پرنده‌ای که به سسک بزرگ نیزار و سسک تالابی پرسروصدا شباهت دارد.  این گونه در کشورهای هم‌مرز با ایران مانند عراق و کویت نیز حضور دارد؛ یک گزارش مشاهده سسک خوزی نیز برای نخستین بار از کشور ترکیه در سال‌های اخیر وجود داشته است که اگر این رکورد واقعی باشد ما می‌توانیم انتظار دیدن این پرنده را در استان‌های همجوار با خوزستان مانند ایلام، کرمانشاه و... را نیز داشته باشیم.
با گسترش تخریب رودخانه‌ها و تالاب‌ها که زیستگاه اصلی این پرنده است مطمئنا باید شاهد مهاجرت جمعیتی از این گونه خاص از خوزستان باشیم.

باکلان مارگردن



باکلان مارگردن از راسته بوبی شکلان است. بهترین زیستگاه این پرنده در خوزستان تالاب هورالعظیم است؛ تالابی که در پاییز و زمستان شاهد حضور هزاران  پرنده مهاجر از سرزمین‌های دور و نزدیک است؛ تالابی که از حضورش نه‌تنها حیوانات بلکه انسان‌ها نیز بسیار استفاده می‌کنند! حفظ این تالاب یکی از بزرگ‌ترین اکوسیستم‌های جنوب غرب کشور را زنده نگه می‌دارد.

لیکوی خوزی


 پرنده دوم که نام خوزی را بر خود دارد و باید از آن نام ببریم لیکوی خوزی است. طبق نوشته کتاب پرنده‌های ایران که آورده است؛ «لیکوی تالابی(خوزی) به‌طور محلی مقیم غیرمعمول تالاب‌های کرمانشاه، خوزستان و بوشهر» است. این پرنده به تازگی در بهار سال۹۸، در تالاب زریبار مریوان در استان کردستان مشاهده و ثبت شده است. لیکوی خوزی در لیست استانی پرندگان ایران به غیراز خوزستان و کردستان در منطقه دیگری تا‌کنون ثبت نشده است، گرچه حضور این پرنده در استان‌های دیگری مانند ایلام نیز دور از انتظار نیست.
لیکوی خوزی شباهت زیادی به لیکوی معمولی که در نیمه جنوبی ایران زندگی می‌کند، دارد. محدوده زیستگاه این پرنده هورالعظیم و بعضی از رودخانه‌های خوزستان مانند کارون ، دز و...است. این پرنده بسیار به نیزار و آب وابستگی دارد. 
در ادامه به چند گونه از پرندگانی اشاره می‌کنیم که گرچه نام خوزستان را بر خود ندارند اما زیستگاه آنها در ایران فقط خاص استان خوزستان است و یا به ندرت در استان دیگری مشاهده شده‌اند.

غول حواصیل


این پرنده یکی از بزرگ‌ترین پرندگان ایران است. پرنده‌ای بسیار بلندقد و زیبا. شاید باید نام و تصویر این حواصیل را به‌عنوان نماد بسکتبال ایران به جای کاراکال به این فدراسیون پیشنهاد داد. پرنده‌ای که در تالاب‌های هرمزگان و خوزستان تا‌کنون دیده شده است. این پرنده در زمان مهاجرت در تابستان و هنگام زمستان‌گذرانی در تالاب‌های خوزستان به‌خصوص هورالعظیم قابل مشاهده است. در کتاب پرنده‌های ایران در مورد غول حواصیل آورده‌اند که «مقیم کمیاب جنگل‌های مانگروی هرمزگان در خلیج‌فارس؛ از دلتای مهران در غرب تا جاسک در شرق هرمزگان و نیز نیزارهای انبوه منطقه هورالعظیم در خوزستان است. ظاهرا جمعیتش در سال‌های اخیر کاهش یافته است».


سسک دم چتری


 این گونه در جنوب غرب ایران مشاهده و ثبت شده است. پرنده‌ای که در کتاب پرنده‌های ایران در مورد آن به این صورت می‌خوانیم که «سسک دم چتری؛ به‌طور محلی مقیم کمیاب در خوزستان و ایلام» است و در «دشت‌های جنوب غرب ایران در کرمانشاه(قصر شیرین و گیلانغرب) و خوزستان» (اهواز، شادگان و شوش) حضور دارد. این پرنده جزو پرندگان کمیاب ایران نیز محسوب می‌شود.

زرد پره سر آبی


از پرندگان سرگردانی که تا‌کنون در خوزستان مشاهده شده‌ است می‌توان به زرد پره سر آبی اشاره کرد که تعداد 2 فرد آن در ۹ آوریل سال ۱۹۷۸ میلادی در گچساران دیده شده است. همینطور می‌توان به زیرگونه‌ای از جغد کوچک به نام
 athene noctua lilith hartert ۱۹۱۳ اشاره کرد که 4 نمونه از منطقه دم دم در شمال شرق اندیمشک به‌دست آمده است؛گرچه بین دانشمندان اختلاف نظرهایی در مورد این زیرگونه وجود دارد.

کلاغ میانرودان


یک زیر گونه از کلاغ ابلق به نام کلاغ بین‌النهرین یا میانرودان که در ایران تاکنون فقط در خوزستان دیده شده است و مختص به اقلیم جنوب خوزستان و نواحی پست آن است. این پرنده به جز ایران در عراق و کویت هم مشاهده شده است. تفاوت عمده آن با کلاغ ابلق در رنگ سفید کلاغ میانرودان به جای خاکستری است. این زیر گونه شاید در آینده از کلاغ ابلق مستقل شد.

کورکور بال‌سیاه


از جمله پرندگانی که با توجه به حضور کوتاه‌مدت خود در ایران گسترش زیادی پیدا کرده، کورکور بال سیاه است. زیستگاه اصلی‌اش در ایران استان خوزستان است. پرنده‌ای که با درجا بال‌زدن‌های طولانی روی مزارع و زمین‌های کشاورزی شناخته می‌شود. کورکور بال سیاه پرواز خاص و زیبایی دارد، این پرنده آفتکش مهمی نیز محسوب می‌شود. در خوزستان زادآور است و از جمعیت و پراکندگی خوبی نیز در سطح استان برخوردار است. نکته جالب در مورد زمان زادآوری کورکور بال سیاه این است که برخلاف بیشتر پرندگان ایران که بهار و تابستان فصل اصلی زادآوری آنها محسوب می‌شود در پاییز و زمستان نیز زادآوری دارد. البته جغد انبار نیز از لحاظ زمان زادآوری تا حدودی شبیه به کورکور بال سیاه است.

سسک رودخانه‌ای


سسک رودخانه‌ای نیز از پرندگان سرگردانی است که طبق نوشته کتاب پرنده‌های ایران تاکنون فقط «یک بار در ۱۲ مه ‌سال ۱۹۴۰ از چشمه شیرین خوزستان ثبت شده است، که نمونه موزه‌ای آن در موزه تاریخ شیکاگو نگهداری می‌شود». اما نکته جالب اینجاست که این پرنده در لیست پرندگان استان ایلام نیز ثبت شده است. از نخستین مشاهده این پرنده در تالاب‌های ایران سال‌های زیادی می‌گذرد.

چکچک سیاه سر سفید

مشاهده این پرنده که از خانواده چکچک‌هاست به‌طور سرگردان برای نخستین بار در ۱۰ مارس ۱۹۰۴ میلادی در جبل نو نزدیک اهواز گزارش شد. بعد از حدود ۹۰ سال از نخستین مشاهده، در سال ۱۳۹۵ در منطقه مرزی فکه توسط محیط‌بان و پرنده‌نگر برجسته خوزستانی، آقای سیدباقر موسوی نیز یک فرد نر مشاهده و گزارش شد که این گزارش دومین گزارش مربوط به این پرنده از ایران است. در ۲۵ بهمن سال ۱۳۹۷ نیز توسط آقای رحیمی در پارک ملی قطروییه قم مشاهده شد. چکچک سیاه سر سفید درکشورهای حاشیه خلیج‌فارس و غرب آسیا نیز تا‌کنون گزارش شده است. شانس دیدن این پرنده زیبا را می‌توانیم در فصل زمستان در تپه ماهورهای خوزستان داشته باشیم.
پرندگان دیگری نیز مانند میوه‌خوار، قمری دم دراز، قمری معمولی، عروس غاز، اردک مرمری، جغد ماهیخوار، شاه‌بوفِ فرعون، عقاب دریایی پالاس، گلاریول شرقی، اسکوآی دم پیچ و... نیز بودند که هرکدام به نوعی می‌توانستند در بین پرندگانی که در متن به آنها اشاره شد، قرار بگیرند.
هم‌اکنون با گسترش تخریب تالاب‌ها و رودخانه‌ها، جنگل‌ها و در کل زیستگاه پرندگان بومی جمعیت این پرندگان در خطر انقراض قرار دارد و برای حفظ این گنجینه بی‌نظیر از پرندگان باید شاهد حفاظت بیشتر از تالاب‌ها، رودخانه‌ها، جنگل‌ها و... این استان باشیم.
در خوزستان تالاب‌های بزرگی وجود دارد که هر کدام می‌تواند پرندگان مهاجر شمال ، جنوب، شرق و غرب را در همه فصول به‌خصوص فصل مهاجرت پذیرایی کند؛ پرندگان آبزی، کنار آبزی و خشک‌زی مانند انواع آبچلیک‌ها، تلیله‌ها، گیلانشاه‌ها، اردک‌ها، غازها، کاکایی‌ها، پرستوهای دریایی، سسک‌ها، عقاب‌ها، شاهین‌ها و... . همچنین در اینجا منطقه منحصر به فردی را مانند خورموسی داریم که زیستگاه هزاران پرنده‌ای است که برای تخم‌گذاری به جنوب خوزستان می‌آیند. پرستوهای دریایی و فلامینگو‌ها از آن جمله هستند. شاید در آینده فلامینگوی کوچک نیز در بین آنها دیده شود. خوزستان از لحاظ مشاهده و ثبت پرندگان در ایران بعد از مازندران در رتبه دوم قرار گرفته است که با توجه به فعالیت چشمگیر پرنده‌نگرها در این استان به‌زودی شاهد ثبت گونه‌های ارزشمند دیگری نیز خواهیم بود.