سرنوشت روابط اقتصادی ایران و هند در عصرجدید برجام

محمد اشرفی/ خبرنگار
در سال‌های اخیر مقامات دولت هند و در رأس آنها نخست‌وزیر نارندا مودی برای تقویت روابط کشورشان با کشورهای خاورمیانه، به‌ویژه ایران و کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس، تلاش زیادی از خود نشان داده‌اند.

اگرچه ایران حداقل در ظاهر به اندازه کشورهای عرب منطقه برای هند اهمیت ندارد، اما واقعیت قضیه این است که نیاز روزافزون هند به منابع انرژی ایران از یک سو و متصل بودن آن به افغانستان و آسیای میانه از سوی دیگر، باعث شده است که اهمیت این کشور برای دهلی بسیار بیشتر از آن چیزی باشد که در نگاه اول به‌نظر می‌رسد.

اوایل تابستان 2015(تیرماه 1394) وقتی توافقنامه هسته‌ای بین ایران و کشورهای 1+5در وین اتریش به امضا رسید، دولت هند در بیانیه‌ای این توافق را «پیروزی دیپلماسی و خرد» خواند. این کشور بلافاصله پس از اجرایی شدن برجام در ژانویه 2016(دی‌ماه 1394) برای ازسرگیری روابط خود با ایران دست‌به‌کار شد، به‌طوری که حجم واردات نفت این کشور از ایران ظرف مدت کوتاهی حتی از میزان آن در سال‌های قبل از تحریم نفتی نیز فراتر رفت. هندی‌ها سپس برای توسعه بندر چابهار در جنوب شرقی ایران نیز به توافق رسیدند؛ بندری که توسعه آن نه‌تنها برای ایران و هند، بلکه برای افغانستان و کشورهای آسیای میانه که هیچ‌یک به دریای آزاد دسترسی ندارند نیز مسئله‌ای حیاتی قلمداد می‌شود.

اما روزهای کم‌دردسر هند در روابطش با ایران خیلی زود پایان یافت و اینک خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های یکجانبه این کشور علیه ایران، یک‌بار دیگر دولت هند را که سعی دارد هم روابط خوبی با کاخ سفید داشته باشد و هم روابطش را با ایران حفظ کند، در موقعیت دشواری قرار داده است. پس از اعلام خبر خروج آمریکا از برجام، مقامات دهلی به‌مدت 3هفته از ابرازنظر صریح در مورد این تصمیم دولت ترامپ خودداری کردند تا اینکه بالاخره روز دوشنبه سوشما سواراج وزیر امور خارجه هند در دیدار با همتای ایرانی خود محمدجواد ظریف اعلام کرد کشورش تنها از تحریم‌های مصوب شورای امنیت سازمان ملل پیروی می‌کند و توجهی به تحریم‌های یکجانبه کشوری علیه کشور دیگر (مشخصاً آمریکا علیه ایران) ندارد.

مخالفت آشکار هند با تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران بار دیگر نشان داد که دهلی تا چه حد روی روابط خود با تهران که ازقضا پس از اجرای برجام به میزان قابل‌توجهی بهبود یافته است، حساسیت دارد. 2عاملی که قبلاً به آنها اشاره شد (وابستگی هندی‌ها به نفت ایران و تلاش آنها برای اتصال به آسیای میانه از طریق این کشور) مهم‌ترین عواملی هستند که دولت هند را برای حفظ روابط خود با ایران، حتی با وجود فشارهای شدید آمریکا، مصمم نگه می‌دارند.



نقش محوری ایران در تأمین انرژی مورد نیاز هند

 ایران پس از عراق و عربستان، سومین صادرکننده بزرگ نفت به هند محسوب می‌شود و در مقابل، هند نیز دومین مشتری عمده نفت و میعانات گازی ایران به شمار می‌رود. دسترسی به نفت با قیمتی مناسب، برای اقتصاد هند –که سریع‌ترین رشد را در بین اقتصادهای بزرگ جهان دارد- از اهمیت خاصی برخوردار است و مقامات این کشور قدرتمند آسیایی دوست ندارند زیاده‌خواهی‌های یک کشور دیگر در آن سوی دنیا، روند پرشتاب اقتصادشان را متوقف کند.

هندی‌ها که جزو مشتریان پر و پا قرص نفت ایران محسوب می‌شوند، در سال‌های اخیر تخفیف‌های مناسبی از ایران دریافت کرده‌اند و انتظار دارند این تخفیف‌ها همچنان ادامه پیدا کند و حتی بیشتر شود. از طرفی برخی از شرکت‌های هندی که از ایران نفت وارد می‌کنند یا در میادین نفتی و گازی ایران مشغول فعالیت هستند، با آمریکا نیز مراوداتی دارند و احتمالاً در آینده‌ای نزدیک مجبور خواهند شد بین ایران و آمریکا یکی را انتخاب کنند.



بندر چابهار؛ دروازه ورود هند به آسیای میانه

هند که امروز در جهان به‌عنوان یک قدرت نوظهور اقتصادی شناخته می‌شود، در تلاش است با گسترش ارتباطات منطقه‌ای خود، منافع اقتصادی و ژئوپلتیک بیشتری کسب کند. روابط پرتنش هند با پاکستان بر سر مسئله کشمیر باعث شده است که این کشور اساساً نتواند برای دسترسی به آسیای میانه، چشم امیدی به پاکستان داشته باشد. از طرفی رقابت‌های سیاسی و اقتصادی همیشگی بین دهلی و پکن، چین را نیز از جمع گزینه‌های قابل‌دسترس هند برای اتصال به آسیای میانه خارج کرده است. در این میان ایران تنها گزینه‌ای است که هندی‌ها می‌توانند روی آن حساب کنند و دولت هند نیز به‌خوبی این واقعیت را درک کرده است.

طرح توسعه بندر چابهار –که به‌نوعی نقطه اتصال ایران به اقیانوس هند محسوب می‌شود- از سال‌ها قبل در دستور کار دولت‌های ایران و هند قرار داشت اما پیشرفت چندانی در مذاکرات 2کشور در مورد آن دیده نمی‌شد تا اینکه اجرایی شدن برجام، وضعیت را تغییر داد. نارندا مودی، نخست‌وزیر هند، در سفر خود به تهران در‌ ماه می‌2016(خرداد 1395) برای سرمایه‌گذاری 500میلیون دلاری در بندر چابهار با مقامات ایران به توافق رسید. پس از آن نیز در چندین مرحله نشست‌های دیگری بین مقامات بلندپایه 2کشور و نیز 2نشست سه‌جانبه (با حضور مقامات ایران، هند و افغانستان) در این زمینه برگزار شد. در اواسط‌ماه فوریه سال‌جاری میلادی (اواخر بهمن‌ماه 1396) نیز حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران، در سفرش به هند مدیریت فاز یک بندر چابهار را به‌مدت 18‌ماه به این کشور سپرد تا انگیزه‌های دهلی را برای سرمایه‌گذاری بیشتر در چابهار به اوج برساند. البته قبل از آن نیز دولت ایران با اعلام اینکه چینی‌ها نیز برای سرمایه‌گذاری در بندر چابهار اعلام آمادگی کرده‌اند، هندی‌ها را برای جا نماندن از رقیب دیرین خود ترغیب کرده بود.



مسائل اقتصادی و ژئوپلتیکی

فارغ از مسئله حفظ روابط با ایران، هندی‌ها دلیل مهم دیگری نیز برای نارضایتی از تصمیم آمریکا برای خروج از برجام و تحریم مجدد ایران دارند. هند به‌عنوان سومین مصرف‌کننده بزرگ نفت در جهان (پس از آمریکا و چین)، شدیداً به تحولات بازار نفت حساس است و احتمال کاهش صادرات نفت ایران به‌دلیل برقراری مجدد تحریم‌های یکجانبه آمریکا، باعث نگرانی شده است.

اگر کابوس کاهش صادرات نفت ایران به واقعیت بپیوندد و دیگر تولیدکنندگان نفت به هر دلیلی نتوانند یا نخواهند کمبود نفت ایران را در بازار جبران کنند، کسری عرضه باعث افزایش قابل‌توجه بهای نفت خواهد شد؛ اتفاقی که به‌هیچ‌وجه برای اقتصاد هند خوشایند نیست.

در ابتدای کار دولت نارندا مودی، قیمت هر بشکه نفت وارداتی هند بیش از 108دلار بود؛ رقمی که در آستانه توافق ایران و کشورهای 1+5به 57.2دلار و 6‌ماه پس از آن به 33.6دلار سقوط کرد. کاهش قیمت نفت هم فضای مالی را برای سیاستگذاران اقتصاد هند بهبود بخشید و هم قدرت سیاسی نارندا مودی را افزایش داد. اما در ماه‌های اخیر تحولات بازار نفت به کام هندی‌ها نبوده است و عبور قیمت این محصول استراتژیک از مرز 70دلار در هر بشکه، بار دیگر دولت هند را از لحاظ سیاسی و اقتصادی در معرض آسیب قرار داده است.

علاوه بر این، خروج آمریکا از برجام به‌نوعی کشورهای منطقه خاورمیانه را که اغلب روابط نزدیکی با این کشور دارند متوجه این واقعیت کرده است که آمریکا چندان هم کشور قابل‌اعتمادی نیست. هندی‌ها نگرانند که مبادا رقیب سنتی آنها یعنی چین، از این فرصت استفاده کند و به‌تدریج نفوذ خود را در خاورمیانه افزایش دهد. اگر هند درنهایت به ترک ایران مجبور شود، آنگاه احتمالاً قافیه را نه‌تنها در این کشور، بلکه در سایر کشورهای منطقه نیز به چین خواهد باخت؛ شکست بزرگی که هند دوست ندارد حتی به آن فکر کند.

به‌رغم همه این نگرانی‌ها و البته با وجود اظهارات وزیر خارجه هند مبنی بر مشارکت نکردن کشورش در تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران، نباید انتظار داشت دولت هند بر سر این مسئله به‌راحتی روابط استراتژیک خود با کاخ سفید را خدشه‌دار کند. برعکس، دهلی به‌دنبال این خواهد بود که از روابط حسنه خود با واشنگتن استفاده کند تا با جلب رضایت آمریکایی‌ها برای معاف کردن شرکت‌های هندی از مشارکت در تحریم‌ها، با فراغ بال به روابط خود با ایران ادامه دهد.


برگرفته از مقاله تانوی مادان، تحلیلگر روابط بین‌الملل و مسئول پروژه مطالعاتی هند در اندیشکده آمریکایی بروکینگز، در پایگاه اینترنتی Lawfare