دُرّ دریای دَری

حمیدرضا محمّدی - روزنامه‌نگار

بیش از هزار سال است که ابیات بلند شاهنامه حکیم توس را در خانه‌ها و مجامع و محافل آرام یا به آواز می‌خوانند و اغلب مردم این سرزمین با آن کتابِ با ارج و سراینده خردمند و آینده‌نگرِ آن آشنایی دارند، و در کتب ادب و تاریخ و تذکره نامش را ثبتِ جاویدی داده‌اند.
سیدمحمد دبیرسیاقی

زبان فارسی با قلم فرزند توس جان گرفت و پا گرفت. او در زمانی دست به آفرینش شاهکار خود زد که این زبان می‌رفت تا به محاق رود اما جدّ و جهدش کارگر افتاد و از پسِ سی‌سال ذوق‌آزمایی به خلق «شاهنامه»ای منجر شد که نه‌‍  تنهازبان فارسی، که قوم ایرانی را زنده کرد. حکیم ابوالقاسم فردوسی فرزند برومند ایران بود و چنان دل در گرو وطن داشت که مقابل سلطان غزنی سر خم نکرد و حتی خان‌و‌مان خود را از کف داد تا به‌منظور نظرش برسد. او اهل ایرانی که بود می‌‍رفت تا بسان مصر و دیگر ممالک، زبان بومی خود را از دست دهد اما او ماند و زبان فارسی از قفایش ماند. اگرچه در سده‌های بعدتر مهم‌ترین آثار نظم و نثر فارسی چون گلستان و بوستان سعدی شیرازی، پنج‌گنج نظامی گنجه‌ای، رباعیات خیام نیشابوری، دیوان حافظ شیرازی، تذکره‌الاولیا و منطق‌الطیر عطار نیشابوری و مثنوی معنوی مولوی بلخی پدید آمدند اما هیچ‌یک به جایگاه و پایگاه شاهنامه در پایایی و مانایی زبان فارسی دست نیافتند. منظومه فردوسی در یکی از حساس‌ترین برهه‌های تاریخ زبان فارسی به منصه ظهور رسید؛ روزگاری که موج ایرانی‌ستیزی و فارسی‎گریزی به روندی فزاینده مبدل شده بود و او از این رهگذر توانست در تحکیم و تثبیت آن بکوشد زیرا دیگر نمادهای فارسی‌زبان وقتی عرضه شدند که این زبان قوّت و قدرت خود را بازیافته بود. اما شاهنامه تنها در حفظ زبان فارسی نقش ممتازی ایفا نکرد که خود را به میان افواه و افکار تمام اقشار مردم طی این هزارسال برد؛ هم در مکتب‌خانه‌ها و بعد، مدرسه‌ها تدریس شد، هم در زورخانه‌ها و قهوه‌خانه‌ها خوانده شد و با این اسباب یاری‌گر زبان فارسی شد. افزون بر این، در آیین‌های جشن و سوگ، در هنگام تولد کودکان، موقع ادعیه و مناقب‌خوانی، ورزش و شکار و البته در مثل‌ها و متل‌ها، در همه و همه، ردّ پای شاهنامه را می‌توان یافت که شاید دیگر آثار زبان فارسی - که البته در ادبیات جهان همه بی‌مثال‌اند - هیچ‌گاه به چنین و چنان مرتبتی نرسیده باشند. این مصادیق و معاییر را اگر کنار هم نهیم، درمی‌یابیم که حکیم توس با این دُرّ دریای دَری، چه یادگارِ ماندگاری برای زبان فارسی به جای گذاشته است و نامش و یادش، تا همیشه بر تارک آن می‌درخشد.