دانش‌بنیان شدن؛ از صفر تا صد

عمادالدین قاسمی‌پناه - روزنامه‌نگار

پس از آنکه عنوان سال1401 با محوریت تولید محصولات دانش‌بنیانی از سوی مقام معظم رهبری مطرح شد، صاحبان ایده و فعالان اکوسیستم دانش‌بنیان امیدوار شدند. اگرچه از سال‌های گذشته، شرکت‌های دانش‌بنیان فعالیت خود را آغاز کرده‌اند و اکنون تعداد آنها به بیش از 6600شرکت رسیده است، اما هنوز در بسیاری از حوزه‌ها عقب‌ماندگی‌هایی مشاهده می‌شود. از سوی دیگر مردم انتظار دارند که تأثیر تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان و محصولات تولیدی آنها در زندگی روزمره مردم دیده شود. درواقع، انتظار می‌رود که این شرکت‌ها از سطح «علم» عبور کنند و به سطح تولید «ثروت» دست یابند تا اثر آن اصطلاحا در سفره مردم دیده شود. کارهای زیادی طی این سال‌ها صورت گرفته است. ازجمله اینکه بعضی از این شرکت‌ها اکنون به مرحله تولید مبتنی بر فناوری‌های برتر دست یافته‌اند. بعضی از آنها با تولیدات خود توانسته‌اند از واردات و ارزبری جلوگیری کنند و برخی دیگر اکنون در حال یافتن بازارهای بین‌المللی برای محصولات خود هستند. در این میان شرکت‌هایی هم دیده می‌شوند که به مرحله صادرات رسیده‌اند و محصولات خود را در بازارهای بین‌المللی عرضه می‌کنند. این در حالی است که عده‌ای هم در فکر راه‌اندازی یک شرکت دانش‌بنیان هستند تا نیازهای کشور و مردم را تامین کنند. به این منظور «آیین‌نامه ارزیابی شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان» در بهمن‌ماه1400 از سوی «کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و نظارت بر اجرا» تصویب شده که براساس مصوبه هیأت وزیران در سال 91است. در این گزارش با معیارهای دانش‌بنیان شدن یک شرکت، انواع دانش‌بنیان‌ها، برنامه‌های حمایتی و خدمات توانمندسازی آشنا می‌شوید.

دانش‌بنیان به چه معناست؟
شرکت دانش‌بنیان یک شرکت یا مؤسسه خصوصی یا تعاونی است که به‌منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالاها و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان و براساس معیارهای مورد نظر «آیین‌نامه ارزیابی شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان»، به تأیید کارگروه «ارزیابی و تشخیص شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان» می‌رسد.

معیارهای دانش‌بنیان شدن
با این حال، معیارهایی برای کالاها و خدمات دانش‌بنیان درنظر گرفته شده است. یکی از این معیارها، «سطح فناوری» است. به‌عبارت دیگر، کالاها و خدمات باید در حوزه فناوری‌های بالا یا متوسط به بالا باشند. به این معنی که دانش فنی طراحی و ساخت نمونه‌ آزمایشگاهی یا دانش فنی فرایند تولید محصول به‌دلیل پیچیدگی فنی دارای شرایطی باشد. یکی از این شرایط این است که کالا و خدمات دانش‌بنیان به سختی قابل کپی‌برداری باشد و دستیابی به آن از موانع اصلی ورود شرکت‌های دیگر به بازار باشد. همچنین کالا و خدمات دانش‌بنیان نیازمند تحقیق و توسعه قابل توجه توسط تیم فنی خبره، برای کسب آن باشد. ویژگی دیگر این است که منجر به ایجاد خواص یا کارکردهای پیچیده‌ای در محصول شده باشد.
معیار دوم با عنوان «مرحله تولید» به این معنی است که کالاهای ارائه شده باید در حال تولید باشند یا حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی (با قابلیت بررسی فنی)‌ ساخته شده باشند. در مورد خدمات هم اسناد فروش الزامی است.
همچنین معیار بعدی «طراحی مبتنی بر تحقیق و توسعه» است. این معیار به این معنی است که شرکت باید طراحی اساسی و قابل توجهی مبتنی بر فعالیت‌های تحقیق و توسعه مطابق با پیوست یک «آیین‌نامه ارزیابی شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان» حداقل در یکی از موارد طراحی «زیرسیستم اصلی کالا و خدمات»، «طراحی یکپارچه‌سازی‌ کالا و خدمات» و «طراحی فرایند(یا تجهیزات) تولید کالا و خدمت مشروط به پیچیده بودن این فرایند یا تجهیزات تولید» انجام داده باشد.

انواع دانش‌بنیان‌ها
شرکت‌های دانش‌بنیان به‌طور کلی در 4گروه عمده تقسیم‌بندی می‌شوند. شرکت‌های دانش‌بنیان نوپای نوع یک، نوپای نوع2، تولیدی نوع یک و تولیدی نوع2 انواع شرکت‌های دانش‌بنیان را شامل می‌شوند. همچنین شرکت‌هایی هم هستند که به‌عنوان مستعد دانش‌بنیان شدن «نوع3» شناخته می‌شوند. این نوع از شرکت‌ها، شرکت‌های مستعدی هستند که حائز معیارهای این آیین‌نامه مذکور نیستند، اما درصورت ارائه فرصت و حمایت امکان کسب آنها را داشته باشند. این شرکت‌ها درصورت احراز بعضی از معیارها به‌صورت شرکت مستعد دانش‌بنیان (نوع3) تأیید می‌شوند.
تعداد شرکت‌های تولیدی به بیش از 4200شرکت رسیده است. در یک تعریف ساده شرکت‌های دانش‌بنیانی که در آخرین اظهارنامه خود دارای درآمد عملیاتی باشند، به شرط فعالیت در حوزه فناوری‌های برتر به‌عنوان تولیدی شناخته می‌شوند.
همچنین تعداد شرکت‌های نوپا به بیش از 2300شرکت رسیده که طبق تعریف، شرکت‌های دانش‌بنیانی هستند که اظهارنامه مالیاتی ندارند یا براساس آخرین اظهارنامه مالیاتی خود بدون درآمد عملیاتی هستند.
شاید مهم‌ترین نکته در مورد شرکت‌های تولیدی نوع یک این باشد که از معافیت مالیاتی برخوردارند.

برنامه‌های حمایتی
برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان برنامه‌های حمایتی مختلفی درنظر گرفته شده است. ازجمله این برنامه‌ها می‌توان به معافیت‌ها و حمایت‌های مالیاتی، بیمه تامین اجتماعی، تسهیلات سربازی کارکنان شرکت‌ها (امریه، پروژه جایگزین خدمت در شرکت دانش‌بنیان و پروژه جایگزین خدمت در صنایع دفاعی و کشوری)، معافیت‌ها و تسهیلات گمرکی، مجوزهای استقرار (جواز تاسیس و پروانه بهره‌برداری، استقرار در ساختمان‌های دارای کاربری مسکونی تهران، تخفیف 25درصدی خدمات مناطق ویژه اقتصادی و استقرار در ساختمان‌های دارای کاربری مسکونی مشهد) و همچنین استفاده از تسهیلات متعدد با سود کم و بلندمدت صندوق نوآوری و شکوفایی اشاره کرد. صندوق نوآوری و شکوفایی از طریق ثبت نام در سامانه غزال می‌توانند با ارائه مدارک لازم تسهیلات مختلفی را از صندوق نوآوری دریافت کنند.

خدمات توانمندسازی
همچنین برای شرکت‌های دانش‌بنیان خدماتی با عنوان «توانمندسازی» پیش‌بینی شده است. بخشی از این خدمات شامل مشاوره تخصصی کسب‌وکار، مشاوره‌های توسعه فنی محصولات و نشست‌های پرسش و پاسخ است. ارزشگذاری و تبادل فناوری، بیمه‌های تامین اجتماعی و بازرگانی، تحقیقات بازار، خدمات حقوقی و طراحی صنعتی و ساخت قالب هم از دیگر عناوین خدمات توانمندسازی است. همچنین تبلیغات و اطلاع‌رسانی، توسعه بازار داخلی، امور مالیات و خدمات مالی و اداری و منابع انسانی هم در توانمند کردن فعالان اکوسیستم دانش‌بنیان کمک‌کننده است.