همه‌‌چیز درباره کُره جغرافیایی جواهرنشان که در موزه جواهرات ملی نگهداری می‌شود
زمین پرزرق‌و‌برق ناصرالدین‌شاه
پرنیان سلطانی
همه ما از کودکی تا به امروز ماکت‌های مختلفی از کُره‌زمین دیده‌ایم؛ ماکت‌هایی با سایزهای کوچک و بزرگ که مأمور نشان دادن جای کشورهای دنیا روی کره زمین هستند. بعضی‌هایشان کاغذی‌اند، بعضی‌ها شیشه‌ای و بعضی‌های دیگر هم فلزی اما اطلاعات همه‌شان مثل هم است و جانمایی دریاها، کوه‌ها، زیستگاه‌ها و... روی همه آنها به یک شکل است. در این میان اما یک کره جغرافیایی وجود دارد که هم شکلش با همه کره‌هایی که پیش از این دیده‌ایم متفاوت است، هم اطلاعات روی آن با دیگر کره‌های زمین تفاوت دارد. این کره که به «کره جواهرنشان» شهرت دارد، سال‌ها پیش به دستور ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده و پر از طلا و جواهرات رنگارنگ است! روی این کره متفاوت کوه دماوند و شهر تهران با یاقوت مشخص شده و الماس نشان‌دهنده کشور ایران است. جالب اینکه علاوه بر جانمایی قاره‌ها، می‌توانید روی این کره، القاب ناصرالدین‌شاه را هم ببینید! اگر می‌خواهید بیشتر از اینها درباره یکی از فاخرترین و باشکوه‌ترین جواهرات شناخته شده در دنیا بدانید، این گزارش را از دست ندهید.
کره 38کیلوگرمی
خاص‌ترین، عجیب‌ترین و گرانبهاترین کره جغرافیایی دنیا، حدود 38کیلوگرم وزن دارد و قطر آن 66سانتی‌متر است. این کره جواهرنشان در مجموع از 34کیلوگرم طلای ناب و خالص ساخته شده و روی آن 51هزار و 366قطعه جواهر گوناگون ازجمله زمرد، یاقوت، لعل و الماس نصب شده است. هنوز هیچ‌کس در دنیا نتوانسته قیمت این کره جغرافیایی پر از جواهر را محاسبه کند و این یادگار دوران حکومت قاجاری یکی از خاص‌ترین و منحصر به فرد‌ترین اشیای موجود در موزه جواهرات ملی کشورمان به‌حساب می‌آید.
ابتکار ناصرالدین‌شاه برای جواهرات پیاده
سنگ‌های قیمتی را که روی هیچ شیئی سوار نشده‌اند، اصطلاحا «جواهرات پیاده» می‌گویند. یعنی این لعل‌ها، زمردها، یاقوت‌ها، فیروزه‌ها و الماس‌ها نه گردنبند هستند، نه گوشواره و دستبند و نه شانس این را پیدا کرده‌اند که در تاج پادشاهان و دیگر اشیای مهم روزگاران خود مورد استفاده قرار بگیرند. همین حالا اگر به موزه جواهرات ملی بروید، کلی از این جواهرات را می‌بینید که داخل ظرف‌های کوچک و بزرگ پشت ویترین‌ها جا خوش کرده‌اند. اینطور که می‌گویند این جواهرات به‌اصطلاح پیاده، در روزگار سلطنت ناصرالدین شاه حسابی روی اعصاب چهارمین شاه قاجار بود! برای همین دستور داد جواهرسازان ایرانی شیئی بسازند و در ساخت آن هر آنچه می‌توانند از جواهرات پیاده داخل خزانه استفاده کنند. به همین دلیل در سال 1291هجری قمری گروهی از جواهرسازان ایرانی به سرپرستی زرونی ماسحیان معروف به ابراهیم زرگرباشی کار ساخت کره جواهرنشان را آغاز و در ساخت آن از بیش از 51هزار قطعه جواهر استفاده کردند.
دریاهای زمردی؛ قاره‌هایی از لعل و یاقوت
در این کره جغرافیایی که سال‌هاست در موزه جواهرات ملی نگهداری می‌شود، مانند هر کره جغرافیایی دیگر قاره‌ها، اقیانوس‌ها، دریاها و... جانمایی شده‌اند. با این تفاوت که بخش‌های مختلف کره زمین با جواهرات رنگارنگ روی کره جغرافیایی به تصویر کشیده شده‌اند! به‌عنوان مثال تمام آب‌های کره زمین اعم از اقیانوس‌ها، دریاها و دریارچه‌ها از زمرد ساخته شده که به گفته تاریخ‌پژوهان این امر نشان از وفور سنگ زمرد در خزانه جواهرات سلطنتی ایران دارد. علاوه بر این، خشکی‌های کره زمین که شامل قاره‌های آسیا، اروپا، آمریکا، آفریقا و اقیانوسیه می‌شود، به‌علاوه قطب جنوب با لعل و یاقوت ساخته شده است. ضمن اینکه مرز این قاره‌ها را الماس‌ها مشخص می‌کنند! همچنین خط استوا و دایره البروج (دایره الماس‌نشان روی گوی) با الماس نشان داده شده است. اینطور که گفته می‌شود فقط در ساخت همین دایره الماس‌نشان 244قطعه الماس به‌کار گرفته شده که وزن آنها در مجموع بیشتر از 58قیراط است! ضمنا این نکته را هم اضافه کنیم که در کره جغرافیایی پرزرق و برق ناصرالدین شاه، نقشه ایران، انگلیس، فرانسه، بخش‌هایی از جنوب شرق آسیا و جزیره ماداگاسکار نیز با الماس مشخص شده‌اند. بخش‌های مرکزی و جنوبی قاره آفریقا هم از یاقوت کبود ساخته شده است.
به سرزمین گنج‌های ایران دعوتیم
فعلا که موزه‌ها به‌دلیل پیشگیری از خطر ابتلا به ویروس کرونا تعطیل است، اما به محض اینکه موزه‌ها باز شوند، همه ما به سرزمین پر از گنج موزه جواهرات ملی دعوتیم. اگر می‌خواهید از کره جواهرنشان و دیگر جواهرات ارزشمند خزانه جواهرات ملی دیدن کنید، این امکان روزهای شنبه تا سه‌شنبه از ساعت 14تا 17وجود دارد. بهای بازدید از اشیای قیمتی خزانه جواهرات ملی ازجمله همین کره جواهرنشان، الماس دریای نور، جقه نادری، تخت طاووس، تاج پهلوی، تاج کیانی و...، فقط 6هزار تومان است که البته دانش‌آموزان و دانشجویان می‌توانند با ارائه کارت شناسایی از تخفیف 50درصدی هم بهره‌مند شوند. اگر قصد کرده‌اید که بعد از پایان کرونا سری به موزه جواهرات ملی بزنید، بد نیست بدانید این موزه در میدان امام خمینی (ره)، خیابان فردوسی، نرسیده به چهارراه استانبول، نبش کوچه بانک مرکزی و در ساختمان بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران قرار دارد. شماره‌های 64463030و 64463799هم پاسخگوی سؤالات‌تان هستند.
قدیمی‌ترین عکس از کره جواهرنشان
از کره جواهرنشان تا دلتان بخواهد عکس و فیلم وجود دارد؛ عکس و فیلم‌هایی که با مشاهده دقیق آنها می‌توانید تمام جزئیات کار شده روی این کره جغرافیایی پرزرق و برق را ببینید. اما یکی از جذاب‌ترین عکس‌های کره جواهرنشان، عکس سیاه و سفیدی است که ناصرالدین شاه کنار کره جواهرنشانش ایستاده و با آن عکس یادگاری می‌اندازد. این عکس قدیمی‌ترین عکس از کره جغرافیایی پر از طلا و جواهر است که قدمتش به حدود 140سال پیش می‌رسد.
کره مبارکه طلای جواهرنشان، کتاب شد
شاید برایتان جالب باشد بدانید کره جواهرنشان به‌قدری دارای اهمیت است که سال1396 یکی از اعضای هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان یک کتاب کامل و جامع درباره آن نوشته است. دکتر سید مسعود سیدبنکدار درباره نام‌گذاری این کتاب که اسفندماه سال 95توسط دکتر حسن روحانی رئیس‌جمهور رونمایی شد و بهار سال بعد توسط بانک مرکزی انتشار یافت، می‌گوید: «نام این کتاب را «کره مبارکه طلای جواهرنشان» گذاشتم؛ چرا که این اصطلاح متداول دوره ناصری برای فاخرترین و باشکوه‌ترین کره جواهرنشان شناخته شده در جهان بود؛ کره‌ای که حاصل تشریک مساعی فرهیختگان و نخبگان علمی و فرهنگی عصر ناصری است». این کتاب نفیس که سال 1397از سوی بانک مرکزی به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا شد، درواقع شرح مفصل و دقیق جواهرات به‌کار رفته در کره جواهرنشان است.
به نام شاه قاجار!
اگر چه این کره جغرافیایی خیلی به جانمایی کشورهای مختلف نپرداخته و از این بابت نمی‌توان جای کشورها را به راحتی روی آن پیدا کرد، اما کره جواهرنشان یک فرق اساسی با همه کره‌های دنیا دارد و آن هم این است که به نام شاه قاجار سند خورده! اگر کمی روی این کره پر از جواهر دقیق شوید، می‌توانید القاب و عناوین منبت‌کاری شده ناصرالدین شاه را در جای جای این کره ببینید.
غنیمت جنگی نادرشاه افشار؛ نشان‌دهنده شهر تهران
از آنجا که این کره به درخواست ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده و در آن زمان تهران پایتخت ایران بود، سازندگان کره جغرافیایی جواهرنشان برای نشان دادن تهران و نمادش کوه دماوند، حسابی سنگ تمام گذاشتند! تنها نقطه‌ای از کره جواهر نشان که می‌توانید در آن یاقوت معروف «ارونگ زیب» را ببینید، محدوده شهر تهران است که با این گوهر معروف نمایان شده. گفته می‌شود این یاقوت زیبا و معروف جزو جواهرات نادری بوده و نادرشاه افشار بعد از لشکرکشی به هندوستان با خود به ایران آورده است. در این کره جواهرنشان، کوه دماوند هم با یاقوتی درشت نشان داده شده است.
یادگاران پادشاهان؛ از صفویه تا قاجاریه
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد کره جواهرنشان این است که در آن می‌توان یادگاری‌های بسیاری از پادشاهان ایران را دید! تمام جواهرهای به‌کار رفته در کره جواهرنشان، گوهرهای گرانقیمتی هستند که از دوران صفویه جمع‌آوری شده‌اند؛ هدایایی که سلاطین خارجی و حکام محلی در اختیار پادشاهان قرار می‌دادند، غنیمت‌های جنگی ای که با لشکرکشی‌هایی ازجمله حمله نادر شاه افشار به هندوستان به‌دست آمده و خرید پادشاهان از جهانگردان اروپایی و بازارهای هند، عثمانی، ایتالیا و فرانسه، همه و همه در این کره جواهرنشان دیده می‌شوند.
گنجینه‌ای از 5گوهر گرانبها
پرجواهرترین شیء موجود در موزه جواهرات ملی، از 51هزار و 366قطعه جواهر ساخته شده که وزن این جواهرات روی هم رفته چیزی در حدود 3کیلو و 656گرم است. اما نکته جالب توجه درباره کره جواهرنشان این است که این قیمتی‌ترین کره جغرافیایی جهان کلکسیونی از 5نوع گوهر گرانبهاست. الماس، زمرد، یاقوت قرمز، یاقوت کبود و لعل، سنگ‌های بسیار قیمتی‌ای هستند که در ساخت کره جواهرنشان به‌کار رفته‌اند.
نگاهی به دیگر جواهرات معروف خزانه جواهرات ملی
در خزانه جواهرات ملی تا چشم کار می‌کند، طلا، یاقوت، زمرد، فیروزه، لعل و الماس دیده می‌شود؛ جواهراتی که بسیاری از آنها روی اشیای مختلف سوار شده‌اند و بخشی از تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم را با خود یدک می‌کشند. این جواهرات جدا از زیبایی خیره‌کننده‌شان، پشتوانه پول ملی‌مان هم به‌حساب می‌آیند و به همین دلیل دارای اهمیت بسیار هستند. در ادامه با برخی دیگر از اشیای باشکوه موزه جواهرات ملی بیشتر آشنا می‌شویم.
الماس دریای نور
بزرگ ترین الماس صورتی‌رنگ دنیا با 182قیراط وزن، برای ماست که داستان‌های زیادی درباره آن نقل شده است. ازجمله اینکه روزگاری بر دسته شمشیر افراسیاب نصب بوده، زمانی یکی از گوهرهای تاج کورش بزرگ بوده، نادرشاه افشار آن را بر تاج خود قرار می‌داده و درنهایت در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، در میانه یکی از بازوبندهای سلطنتی و بعدها به‌صورت پیش‌کلاه مورد استفاده قرار گرفته است.
تاج کیانی
تاج کیانی، تاج مورد استفاده شاهان قاجاری در مراسم تاج‌گذاری‌شان بود. فتحعلی‌شاه قاجار دستور داد این تاج را ساخته و با الماس، یاقوت، زمرد و مروارید زینت ببخشند. نکته جالب این است که تاج کیانی بعد از دوران امپراتوری ساسانی، نخستین تاجی است که ساخته شده. چرا که شاهان بعد از دوره ساسانی و پیش از دوره قاجار، از جقه یا پیش‌کلاه به‌جای تاج استفاده می‌کردند.
جقه نادری
یکی دیگر از جواهرات سلطنتی و ارزشمند موزه جواهرات ملی، جقه نادری است. این جقه که در سده 12قمری ساخته شده، آراسته به الماس و زمرد است. وزن این جقه که گاهی پهلوی اول از آن استفاده می‌کرد، 33مثقال و 19نخود است و از یک تخمه زمرد درشت، 5آویز زمرد و صدها الماس فلامک ریز و درشت ساخته
شده است.
تخت طاووس
این تخت را در سال 1216هجری قمری به فرمان فتحعلی‌شاه قاجار و با استفاده از طلا و جواهرهای موجود در خزانه سلطنتی ساختند. درابتدا به‌دلیل وجود نقش خورشید در این تخت، به آن تخت خورشید یا تخت جمشید گفته می‌شد، اما وقتی فتحعلی‌شاه با «طاووس تاج‌الدوله» ازدواج و این تخت را به او هدیه کرد، نامش به تخت طاووس تغییر پیدا کرد.
تاج پهلوی
تاجی که هم رضاخان و هم محمدرضا پهلوی روی سر می‌گذاشتند، سال 1304هجری شمسی با 3هزار و 380قطعه الماس، 5قطعه زمرد، 2قطعه یاقوت کبود و 368 حبه مروارید ساخته شد. این تاج 4 کنگره‌ای که به سبک و سیاق تاج‌های شاهنشاهان ساسانی ساخته شده و 2کیلو و 80گرم وزن دارد، در موزه جواهرات ملی نگهداری می‌شود.
کمربند زرین
یکی دیگر از اشیای به نمایش درآمده در موزه جواهرات ملی، کمربند زرینی است که ناصرالدین شاه قاجار سفارش ساخت آن را داده و از طلا و نقره ساخته شده است. این کمربند طلایی دارای یک قطعه زمرد بزرگ به وزن 176قیراط است که با 60قطعه الماس برلیان و 145قطعه الماس فلامک تزئین شده. طول بند زربافت کمربند زرین هم 119سانتی‌متر است.
