زمستان ِ قلم

مائده امینی- روزنامه‌نگار

 یک تصویر غمگین از کتاب‌هایی که روی هم تلنبار شده...؛ این آخرین پستی است که کتابفروش خیابان ولیعصر در اینستاگرامش گذاشته. «یارهای مهربان» با تخفیف و بی‌تخفیف دیگر همان خریدارهای تک و توک گذشته را هم ندارند و کتابفروش از مردم می‌خواهد روزهای تلخ خانه‌نشینی را با کتاب برای خود شیرین کنند، اما انگار سال98، سال سیاه کتابفروشی‌ها هم بوده است. شیوع ویروس کرونا در سراسر کشور، نمایشگاه کتاب را تعلیق کرد و ضربه تازه‌ای به صنعت نشر زد. ناشران، کتابخوانان و فعالان فرهنگی با هشتگ در پناه کتاب تلاش کردند که خرید اینترنتی را در این حوزه رونق بخشند اما آیا می‌توانند این رخوت کتاب خواندن در میان ما را شکست دهند؟
بررسی آمارهای منتشرشده از خانه کتاب نشان می‌دهد که در سالی که گذشت، کتاب‌های تالیفی منتشرشده نسبت به سال97، کاهش پیدا کرده و این زنگ خطر بزرگی برای صنعت نشر کشور است؛ مولفانی که دیگر امیدی به نوشتن ندارند و ناشرانی که به قول خودشان درگیر مسائل اقتصادی هستند و هشت‌شان گرو نه‌شان است. پیش‌تر افزایش سرسام‌آور قیمت کاغذ در 6‌ماه ابتدایی سال و بعد از آن نوسانات قیمت کاغذ باعث شد هزینه انتشار کتاب افزایش پیدا کند، چرا‌که سیاست‌هایی که دولت در زمینه کنترل قیمت کاغذ اتخاذ کرد، مقطعی بود و دوامی نداشت.
همین وخامت اوضاع و رانت‌ها و فسادهایی موجود در صنعت نشر که محصول گرانی کاغذ و عدم‌نظارت و انحصار بعضی نشرهاست، کتاب‌اولی‌ها را هم دلسرد کرده است. آمارها نشان می‌دهد که میزان انتشار کتاب‌های چاپ اولی نسبت به سال قبل کاهش یافته و به‌نظر می‌رسد شوق قلم زدن در این سرزمین انگار روزبه‌روز کمتر می‌شود.
حالا در حالی سال99 را با تعطیلی کتابفروشی‌ها، شیوع کرونا و تعلیق نمایشگاه کتاب آغاز می‌کنیم که پیکر صنعت نشر دیگر جانی برای تاب‌آوری ندارد. 
سال گذشته در مجموع 105هزار جلد کتاب منتشر شد که نسبت به سال97 تنها حدود 4هزار جلد افزایش داشته است.  با این شرایط احتمالا پرونده سال99 با کاهش چشمگیری بسته خواهد شد اگر قرار باشد در بر همین پاشنه بچرخد... .

تعطیلی‌های در راه
فرزاد کریمی؛ منتقد و پژوهشگر ادبی: برای پیش‌بینی رفتار کتابخوانی در سال99 باید اندکی به عقب برگردیم. به‌نظر می‌رسد کمیت کتابخوانی در سال‌۱۳۹۸ نسبت به سال پیش از آن و دست‌کم تا 6سال پیش‌تر، تغییر چندانی نداشته است.
 به‌نظر می‌رسد می‌توان سال۱۳۹۱ را نقطه‌ای مشخص در کاهش تیراژ کتاب دانست و آن را متأثر از شوک اقتصادی آن سال بر کلیت نظام صنعت و سرمایه کشور ارزیابی کرد (البته در این نوشتار، بیشتر کتاب‌های حوزه علوم انسانی مدنظر است). از سال ۱۳۹۲ به این سو، نمودار تیراژ کتاب اگرچه هنوز سیری کاهشی را نشان می‌دهد، اما در کنار افزایش اقبال کتابخوانان به استفاده از کتاب‌های الکترونیکی و صوتی، نمی‌توان بر کاهش میزان میانگین کتابخوانی در این سال‌ها حکم کرد. شاید همان کاهش ناگهانی تیراژ در سال۱۳۹۱ را هم صرفا بتوان به مسائل اقتصادی نسبت داد، نه کاهش علاقه به کتابخوانی. به هر حال قشر اهل مطالعه که نوعا جزو اقشار برخوردار جامعه طبقه‌بندی نمی‌شود، راه‌های دیگری برای تهیه منابع پیدا کرده است.
 استفاده از منابع الکترونیکی و صوتی (رسمی و غیررسمی)، کتابخانه‌ها و امانت‌های درون‌گروهی، تهیه نسخه الکترونیکی از یک منبع و به ‌اشتراک‌گذاری با گروه هم‌سنخ (بیشتر بین دانشجویان) و از این قبیل، راهکارهایی بوده که کتابخوان‌های کشور- شاید به‌ناگزیر- به آن روی آورده، گرانی سرسام‌آور کتاب را جبران کرده‌اند. اینکه استفاده از این روش‌ها به صنعت نشر کشور آسیب‌زده یا نه و آیا ارزش معنوی این آسیب، جبران‌کننده زیان‌های مادی آن در کلیت جریان علمی کشور بوده است یا نه؟ موضوع این نوشتار نیست. آنچه مسلم است، گرانی کتاب و گسترش شبکه‌های اجتماعی در دنیای مجازی و جذابیت‌‌های انکارناپذیر آن، نتوانسته است تأثیر منفی چندانی بر میزان سرانه کتابخوانی در کشور داشته باشد.
 اهالی فرهنگ اتفاقا از طریق همین شبکه‌های مجازی به مطالعه تشویق و با منابعی که در حوزه علایقشان است، آشنا می‌شوند. سال‌های۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ هم با جهش‌های ناگهانی و باورناپذیر در بازار کاغذ همراه بود، اما تیراژ کتاب نسبت به سال۱۳۹۶ کاهش معناداری پیدا نکرد. با توجه به آنچه گفته شد، به‌نظر می‌رسد روند افزایش قیمت کاغذ در سال ۱۳۹۹ نیز ادامه یابد و روند کاهش میزان خرید کتاب به‌شکل کاغذی آن نیز؛ اما سرانه کتابخوانی همچنان در سطح 3-2سال گذشته باقی بماند. این روند اگرچه مطلوب جامعه فرهنگی نیست اما همچنان دلگرم‌کننده است. همزمان با این روند، رونق کتابفروشی‌های الکترونیکی، با توجه به قیمت مناسب‌تر، بی‌نیازی به فضای آرشیوی و همراه‌بودن همیشگی قابل پیش‌بینی است. تنها می‌ماند اقتصاد بنگاه‌های کوچک انتشاراتی و نشرهای نوپا که با کاهش استقبال از کتاب کاغذی و محدودترشدن حمایت‌های دولتی، آینده‌ای نامشخص برایشان قابل تصور است و می‌توان از همین امروز تعطیلی بسیاری‌‌شان را پیش‌بینی کرد.