«حقیقت» ویروس

مسعود میر- روزنامه‌نگار

هیچ‌کس در خیابان گام بر نمی‌داشت چون خبر هولناک را شنیده بودند. نه جنگ بود و نه لشکرکشی نظامی اما تلفات آمار نگران‌کننده‌ای داشت. بلای آخرالزمانی و تداعی خاطره مرگ‌های قرون وسطایی در اوج روزگار مدرنیته همه را شوکه کرده است. کرونا شده بود اسم رمز مرگ و هراس و خیلی زود همه دنیا باورش شد که از یک ویروس ناپیدا، متحمل ضربه جبران ناپذیری شده است. در همان روزها بود که ثبت سند از چنین واقعه مهم تاریخی برای جماعت هنرمند شد بهانه ساخت مستند و کار چنان دشوار شد که حضور در بهداشتی‌ترین نقاط درمانی هم شبیه شد به قدم زدن بی‌خیال در خط مقدم مناطق جنگی با احتمال بالای مرگی که بی‌محابا بر صورتت بوسه می‌زند.با این پیش‌فرض اما هنر و فاجعه درهم آمیخت تا محصولش بشود مستند، بشود فیلمی برای ثبت در تاریخ بشریت از روزهای مرگ و مبارزه و هراس و مقاومت، از روزهای شیوع کووید-19.
پیگیری همشهری درباره وضعیت آثاری که تحت عنوان فیلم مستند در 2 ماه گذشته با محوریت ویروس کرونا ساخته شده‌اند و البته آنچه فارغ از گزارش‌های تصویری که این روزها به وفور تولید و عرضه می‌شوند، ختم شد به این متن که حالا در نخستین روز انتشار نسخه چاپی روزنامه‌ها در سال جدید مهمان چشمان شماست. دستیابی به این اطلاعات در روزهای قرنطینه بدون مساعدت‌های بی‌دریغ شهنام صفاجو، مدیر روابط عمومی مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی و جشنواره سینماحقیقت امکان‌پذیر نبود.

اولین تپش مستند در قلب کرونا
حالا دیگر همه می‌دانند که نخستین شهر ایران که با سیلی محکم ویروس چینی از نفس افتاد قم بود. جالب اینکه نخستین پروژه مستند معتبر درباره کرونا هم در قم ساخته شد. قم قلب کرونا بود و جواد یغموری و مهدی امینی مستند «تنگ‌نای» را از اوایل اسفند در بیمارستان کامکار قم که نخستین مرکز درمان کرونای کشور لقب گرفت ساختند. آنها روزهای متمادی در این بیمارستان حضور داشتند و نکته مهم اینکه در روزهای ابتدایی شیوع بیماری این مستندسازان حتی لباس مناسب و ماسک به اندازه کافی برای حضور در قلب کرونای ایران را نداشتند ولی هر روز به بیمارستان رفتند و تلاش پرسنل از دکتر و پرستار تا نیروهای خدماتی و مبارزه بیماران و همراهان آنها با بیماری مهلک قرن را به تصویر کشیدند. این مستند به‌دلیل پیشرو بودنش در آغاز جریان تولید و ساخت مستندهای دیگر با موضوع کرونا در کشور از همان ابتدا مورد حمایت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی قرار گرفت.

تهران؛ پایتخت بی‌نفس
در تهران مستندهای بسیاری با موضوع ویروس کرونا و جوانب مختلف اثرگذاری‌اش بر سلامت و زندگی ایرانی‌ها ساخته شد و هنوز هم در حال ساخت است. در همان روزهای آغازین اسفندماه حامد شکیبانیا با تیمش به بیمارستان مسیح دانشوری و بیمارستان امام خمینی و سینا رفت تا پروژه «در خط مقدم» را بسازد.

یزد؛ سرباز بی‌اسلحه 
در شهر یزد مجید شیدا در اسفندماه پروژه «سربازان بدون اسلحه» را کلید زد. مجاهدت‌های کادر درمانی علیه ویروس کرونا و احوالات بیماران و روزمرگی آنها محور اصلی ساخت این مستند بود.

اصفهان؛ مبدا یک نامه هشدارآمیز
مرتضی آتش زمزم، مستندساز اصفهانی که در همان روزهای آغاز اسفندماه وضعیت بیماران کرونایی در شهرش را به تصویر کشید خیلی زود متوجه وخامت اوضاع شد و همان روزها نامه سرگشاده‌ای هم خطاب به رئیس‌جمهور نوشت و از شدت این بیماری و شیوع بسیار زیادش در این استان خبر داد. این نامه هرچند خیلی به چشم نیامد اما نشان داد مستندسازها در مسیر انجام مسئولیت‌های اجتماعی خود چقدر پیشرو و جدی هستند.

مشهد؛ ابتلا و سلفی 
در شهر مشهد که خبر آمار نگران‌کننده ابتلای مردمش به‌دلیل حجم زیاد ترددها و مسافران همیشگی‌اش، روزهای اسفند را برای همه ما بسیار دردناک کرده بود مستندسازها بی‌هراس و با شجاعت دست به دوربین شدند. هاشم مسعودی مستند «گلشهر» را با موضوع فعالیت گروهی از مهاجرین افغانستانی در منطقه گلشهر مشهد برای تولید ماسک و غربالگری مردم ساخت. گلشهر البته روایت دیگری هم در دل خود دارد از مبارزه ‌یکی از رزمنده‌های فاطمیون با ویروس کرونا. مسعودی یک پروژه دیگر هم در دست ساخت دارد که مدت‌هاست آن را به‌طور مشترک شروع کرده است. او با محسن جهانی مشغول ساخت مستندی است که شخصیت اصلی‌اش یک پرستار و فیلمساز است. قالب فیلم سلفی‌نگاری است. محسن جهانی که خودش پرستار و مستندساز است این پروژه را روایت می‌کند. در مشهد البته مسعود زارعیان هم در حال ساخت یک مستند با موضوع کرونا بود اما چون خودش مشکوک به بیماری کرونا شد و باید در قرنطینه خانگی می‌ماند فعلا این پروژه متوقف شده است.

اجتماع کرونایی
بخش عمده مستندهایی که با موضوع کرونا ساخته شده یا در حال ساخت است در واقع پروژه‌های مستندسازی اجتماعی هستند که به کووید- 19آلوده شده‌اند. علی کرمی پروژه «نفس‌گیر» را ساخته که در آن به مخاطبش گوشزد می‌کند در ایام شیوع این بلای جهان‌گیر از توجه شایعات دوری کند و با روحیه مسئولیت‌پذیر اجتماعی در این میدان سخت مبارزه حاضر شود. این اثر لوکیشن بیمارستانی هم دارد و بیمارستان مسیح دانشوری و بوعلی میزبان ثبت سندهای تصویری این مستندساز بوده است. محمدکیاسالار هم که خودش پزشک است و دبیری چند جشنواره سینمایی در حوزه سلامت را بر عهده داشته پروژه متفاوتی را در برخی از بیمارستان‌های دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تهران کلید زده است. او با همکاری برخی پزشکان و پرستاران که با موبایل خودشان تصاویر این روزهای کرونایی را ضبط می‌کنند می‌خواهد مستندهایی آماده کند که زاویه دید در آنها کادر درمان بیمارستان‌ها هستند. او همچنین درباره سوگ هم یک پروژه دیگر را تدارک دیده که موضوع اصلی‌اش بستگان و بازماندگان درگذشته‌های ناشی از این بیماری هستند.

زنان مستندساز
لیلا امینی که مستندی خودنگار با موضوع کرونا و مرگ در تهران ساخت و الهام اسحاقی که درگیر طرحی با موضوع موفقیت ایران در مقابله با این بیماری است در واقع پیش‌قراول زنان مستندساز در روزهای کرونا لقب دارند.

کرونا؛ فرم متفاوت 
در روزهای کرونایی خبر ساخت یک مستند تجربی از میثم شاه بابایی با بهره‌مندی از المان‌های تصویری و کلام درباره مواجهه انسان امروزی با تنهایی اجباری ناشی از قرنطینه کرونا خبر خوشحال کننده‌ای است. این مستند یک کار تکنیکی و متفاوت است و البته ساختش هنوز ادامه دارد. محسن خان‌جهانی هم از همان نخستین روزهای شیوع بیماری با دوربینش در خیابان‌ها و برخی بیمارستان‌ها حاضر شد و تصاویری جالب با نگاهی انتقادی درباره بی‌توجهی برخی افراد نسبت به اهمیت قرنطینه و رعایت پروتکل‌های بهداشتی ساخت. او بی‌تفاوت‌ها راجع به کرونا و شیوعش را به دام دوربین انداخته است.

مستندهای تک نفره
این اتفاق بی‌تردید یک احساس مسئولیت است. از چه حرف می‌زنیم؟ از اینکه یک مستندساز به‌عنوان فیلمبردار، صدابردار و کارگردان خودش به تنهایی در صحنه حضور پیدا کند و مستند بسازد. یکی از این مستندسازها مهدی قربان‌پور است که مستند «من، زمین، کووید» را در جزیره کیش با موضوع ویروس کرونا ساخته است.  جابر مطهری‌زاده در شهر سبزوار هم مستند «ناخوانده در شهر» را کلید زد و مشغول کار شد اما خودش به‌دلیل ابتلا به کرونا فعلا خانه‌نشین شده است. محمد حسنی در بیمارستان فیروزگر مستندی را ساخته است. مهدی جدایی هم کار یک مستند گزارشی با عنوان «دیپلماسی سلامت» با نگاهی جهانی به بیماری کرونا را در دست دارد.احمد آزاد مشغول ساخت مستند «پروتکل» است که موضوعش مراحل تهیه داروی ضد‌کرونا در یک شرکت داروسازی است. محمدعلی شعبانی هم در ژانر مستند بازسازی فیلمی به نام «روزی روزگاری ایران» را برای ساخت در دست تولید دارد.

انیمیشن ویروسی 
اهالی دیرین دیرین دست به‌کار شده‌اند و «کووید 19ثانیه» را به تهیه‌کنندگی محمد ابوالحسنی و کارگردانی علی درخشی تولید می‌کنند. این مجموعه انیمیشن در 15قسمت 19ثانیه‌ای با موضوع کرونا تولید می‌شود.

نامداران جامانده 
با اینکه مستندسازان در روزهای کرونا بسیار فعال بودند اما نمی‌توان از ازجاماندگان این مسیر هم نامی نبرد. طبق اطلاعاتی که در اختیار روزنامه همشهری قرار گرفته است محمدمقدم با یک ایده بسیار متفاوت درباره کرونا به خاطر برخی ناهماهنگی‌ها و عدم‌همکاری سازمان‌ها به‌خصوص نیروی انتظامی نتوانسته کارش را بسازد. همچنین تورج اصلانی هم در تدارک یک پروژه با موضوع کروناست که هنوز به مرحله تولید نرسیده است.

حمایت در پیش است
نکته مهم درباره انبوه مستندهایی که در این متن به آنها اشاره شده اینکه این فیلم‌ها در همین لحظه در زمره فیلم‌های تولید شده توسط مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی به شمار نمی‌روند. مرکز این روزها آثار را رصد می‌کند و از همه مستندسازان هم خواسته طرح‌هایشان را ارسال کنند و اگر این طرح‌ها و پروژه‌ها در مرکز به تأیید برسد موضوع تهیه‌کنندگی کار و حمایت مالی توسط مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی به نتیجه خواهد رسید. البته مرکز رسما اعلام کرده که حامی پروژه‌های کرونایی است و فعلا بقیه طرح‌های مستند را مسکوت نگه خواهد داشت.