اسرار ماندگاری

  کتاب راز مانا

یکی از آثار خوبی که درباره استاد شجریان نگاشته شده است، کتاب راز ماناست؛ کتابی که با همت خود استاد و البته محسن گودرزی تألیف یافته و شامل دیدگاه‌ها و زندگینامه و معرفی آثار استاد است. در واقع درک هنر استاد بدون توضیحات او، شاید کمی سخت و البته ناقص به‌نظر برسد. ولی وی در این کتاب، نگاه هنری خودش را تبیین کرده است، نگاهی به‌نظر می‌رسد باید مورد توجه دیگر خوانندگان و فعالان حوزه موسیقی هم قرار بگیرد. تدوین این کتاب را تیمی متشکل از محسن گودرزی، محمدجواد غلامرضاکاشی و علی‌اصغر رمضان‌پور برعهده گرفته‌اند که شامل مصاحبه‌هایی با استاد است. کتاب عکس‌های کمتر دیده شده از مراحل مختلف زندگی خسرو آواز ایران را هم در برمی‌گیرد. مطالعه کتاب نشان می‌دهد که جاودانگی و مانایی بی‌دلیل نیست و صرفاً شامل هنر افراد و بازنمود هنری آنها نمی‌شود، چیزهای دیگری نیز به‌عنوان پشتوانه و نیروی ذخیره هنرمند مطرح‌اند که در این کتاب، به آنها پی می‌بریم. جالب اینکه حتی برخی از اطرافیان استاد، با وجود چنین کتابی، معتقدند که دیگر جایی برای گفتن از استاد باقی نمی‌ماند و همه‌‌چیز در آن هست.

  کتاب لطیفه نهانی

شجریان آن‌قدر بزرگ هست که بازتاب او در فضای نشر، صرفاً به یک کتاب خلاصه نشود. کتاب‌هایی دیگر نیز در این حوزه نشر یافته‌اند که یکی از آنها، لطیفه نهانی است که «گزیده گفت‌وگوها و گفتارهای استاد محمدرضا شجریان و نقد و نظرهایی درباره او و آثارش» است. این کتاب را ذبیح‌الله حبیبی‌نژاد تدوین کرده و مؤسسه فرهنگی ماور نیز نشر داده. این کتاب، ابتدا با معرفی زندگی و آثار شجریان آغاز شده و در بخش‌های بعدی، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها و گفت‌وگوها و نشست‌های پژوهشی که در آن شرکت داشته معرفی شده است. همچنین استاد از نگاه دیگران و عکس‌ها بخش‌های قابل توجه کتاب هستند. محمدرضا شجریان در ابتدای این کتاب چنین نگاشته: «پرسش‌های گوناگون و گاه پراکنده‌ای که در این کتاب طرح شده‌اند هر کدام در زمان خود فراخور جریاناتی که به طریقی موسیقی و شعر در ارتباط با آنها قرار می‌گرفته است پاسخ گفته شده‌اند. شاید بعدها پاسخ دیگری برای بعضی از این پرسش‌ها شایسته باشد...» خوبی این کتاب در جامعیت و همچنین ناشر آن است که در این زمینه، جزو نشرهای شناخته شده محسوب می‌شود و کتابی جامع و خواندنی را به خوانندگان و علاقه‌مندان حوزه موسیقی ارائه داده است.

  مرغ سحر

همین چند روز پیش بود که با انتشار خبر بستری شدن مجدد استاد در بیمارستان جم، ویدئویی هم از تجمع مردم مقابل این بیمارستان مشاهده شد. شهروندانی که برای خبر گرفتن از هنرمند بزرگ خودشان به آنجا آمده بودند، همصدا این فرازها را می‌خواندند: «مرغ سحر ناله سر کن/ داغ مرا تازه‌تر کن/ ز آهِ شرربار این قفس را بَرشِکن و زیر و زِبَر کن...» وقتی از استاد شجریان صحبت می‌کنیم، معمولاً چند تصنیف و آواز او بیشتر از همه به یادمان می‌آید؛ یکی هم همین تصنیف مرغ سحری که خوانده است. این تصنیف در واقع توسط بسیاری از استادان آواز سنتی ایران بازخوانی شده است. مرغ سحر را، ملک‌الشعرای بهار سروده است و از ساخته‌های مرتضی نی‌داوود است که در دستگاه ماهور شکل گرفته. نخستین بار هم توسط ملوک ضرابی و بعدتر قمرالملوک وزیری اجرا شد. شجریان هم این قطعه را بازخوانی و حتی در کنسرت‌هایی زنده، آن را اجرا کرده. به واقع بیراه نیست اگر بگوییم معروف‌ترین مرغ سحر هم مربوط به استاد شجریان است و هرکسی آن را می‌شنود، سریع نام شجریان را به ذهن می‌آورد که نشان از قدرت آواز او دارد.


  سپیده

تصنیف سپیده هم جزو آثار به‌شدت معروف استاد است، طوری که هنوز هم خیلی‌ها آن را تکرار می‌کنند. تا قبل از ممنوع‌الصدایی استاد در صدا و سیما نیز، این تصنیف بارها در مناسبت‌های مختلف پخش می‌شد و جزو معتبرترین و برترین تصنیف‌های میهنی کشورمان است. شجریان شعری را از هوشنگ ابتهاج خوانده و همچنین، گروه شیدا با سرپرستی محمدرضا لطفی، نوازندگی اثر را هم عهده‌دار شده است تا این اثر فاخر و ماندگار تولید شود. تصنیف در روزهای پرالتهاب انقلاب 57سروده شده و در دستگاه ماهور شکل گرفته است، «ایران‌ای سرای امید/ بر بامت سپیده دمید/ بنگر کزین ره پر خون/ خورشیدی خجسته دمید...» این تصنیف یک‌بار در آلبومی با نام چاووش 6منتشر شد اما بعدتر نیز خود محمدرضا لطفی آن را در آلبوم سپیده راهی بازار کرد. لطفی در سال‌های بعدتر که به ایران بازگشت، با همراهی گروه همنوازان شیدا، بار دیگر این تصنیف را با صدای محمد معتمدی اجرا کرد. روایت‌ها و حکایت‌هایی هم پیرامون این تصنیف وجود دارد، مثل همان ماجرای معروف گریستن سایه در زندان، وقتی که این آواز را می‌شنود؛ وقتی علت را می‌پرسند می‌گوید شاعرش من هستم.