خادم فرهنگ ایران و تهران

پیروز حناچی _ شهردار تهران

این روزها، سالروز درگذشت حسن حبیبی سیاستمدار برجسته ایران معاصر است. سوابقی همچون معاونت اول 2 رئیس‌جمهور، تصدی وزارت دادگستری و وزارت علوم و ریاست فرهنگستان زبان و ادب فارسی، حبیبی را در زمره رجل نامدار سیاسی ایران مطرح می‌کند. تصویر سیاستمداری که برای مدتی به نسبت طولانی با کمترین حاشیه، در مقام معاون اول رئیس‌جمهور، ایفای نقش کرده است، خاطره اصلی اکثریت ایرانیان از مرحوم دکتر حسن حبیبی است. مردی متساهل که در ایامی که مسئولان اجرایی، نقد عملکردشان را سخت و دشوار می‌یافتند، همواره از سوژه‌های اصلی یکی از مهم‌ترین و محبوب‌ترین نشریه‌های طنز ایران یعنی گل‌آقا بود. حسن حبیبی خود را میانجی کارگزاران دولتی و اصحاب رسانه قرار می‌داد و به این وسیله نقشی بسیار مهم در باز شدن مسیر هم برای نقد عملکرد دولت و هم برای نقد عملکرد سایر مسئولان فراهم می‌کرد. وقتی می‌شد با آقای معاون اول شوخی و او را نقد کرد، لاجرم می‌شد وزیر، استاندار، وکیل و شهردار را هم نقد کرد.

با این همه غلبه تصویر حبیبی به مثابه یک کارگزار سیاسی بی‌حاشیه، بخش‌های دیگری از تصویر حسن حبیبی را با خود به حاشیه برده است. شاید بتوان گفت کار بدون حاشیه و بی‌سر و صدا از خصلت‌های پایدار حبیبی در همه عمر و در مجموعه فعالیت‌های گسترده او بوده است و همین سبب شده تا ابعاد گسترده شخصیت و فعالیت‌های او برای جامعه ایران مجهول بماند. حتی تصویر حبیبی به‌عنوان یک مبارز برجسته سیاسی، مسئول کمیته فلسطین انجمن‌های اسلامی دانشجویی در اروپا، از مسافران پرواز انقلاب همراه با امام خمینی(ره) و بعد از آن نویسنده پیش‌نویس قانون اساسی ایران، در حاشیه تصویر کارگزار سیاسی بی‌حاشیه قرار گرفته است. شأن فرهنگی - اجتماعی مرحوم حسن حبیبی اما شایان‌توجه بیشتری است. امروز شاید اقلیتی از جامعه ایران حسن حبیبی را به‌عنوان «مترجم» بشناسند. درحالی‌که او یکی از نخستین ترجمه‌های آثار «ژرژ گورویچ» جامعه‌شناس برجسته روسی-فرانسوی نظیر «دیالکتیک یا سیر جدالی در جامعه‌شناسی»، «درآمدی به جامعه‌شناسی حقوقی»، «اخلاق نظری و علم آداب، امکانات و شرایط» و چند اثر دیگر از او را به زبان فارسی ارائه کرد. همچنین ترجمه کتاب‌های «دو سرچشمه اخلاق و دین» اثر مهم هانری برگسون فیلسوف نامدار فرانسوی، افضل‌الجهاد از عمر اوزگان و «جامعه، فرهنگ، سیاست، اسلام و بحران عصر ما» از روژه دوپاسکیه و ترجمه «آداب المتعلمین» از رساله‌های منسوب به خواجه نصیر طوسی از زبان عربی از دیگر آثار اوست. همچنین سرپرستی مجموعه آثار پژوهشی گسترده‌ای درباره ایران در «بنیاد ایرانشناسی» و تالیف کتاب‌هایی نظیر «انقلاب اداری و نقش انجمن‌های اسلامی» و «جامعه، فرهنگ، سیاست» معرف چهره‌‌ای دیگر از حبیبی یعنی نویسنده و خادم فرهنگ ایران است.  اما آنچه حسن حبیبی را با شهر تهران پیوند می‌زند، مجموعه پژوهش‌هایی است که او در باب اماکن فرهنگی شهر انجام داده است. او در دو مجموعه «مساجد دیرینه شهر تهران» و «امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان» به معرفی بخش بزرگی از اماکن مقدس شهر تهران پرداخته و مجموعه‌ای غنی از میراث فرهنگی کشور را گرد هم آورده است. نقش او در تاسیس بنیاد ایرانشناسی، احیای باغ نگارستان (ساختمان قدیمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران)، بازگرداندن شاهنامه طهماسبی به ایران، خرید خانه مسکونی عبدالعظیم قریب و تلاش‌ در برپایی موزه ملی قرآن کریم وجوه دیگری از خدمات فرهنگی اوست. او همچنین در اواخر عمر اقدام به تاسیس بنیاد امیرکبیر کرد و گنجینه ارزشمندی از نسخ خطی و کتاب‌های خود را به این بنیاد هدیه کرد. شهرداری تهران در پاسداشت خدمات فرهنگی ایشان، اقدام به تاسیس خانه موزه دکتر حسن حبیبی در مجموعه «باغ دقت» کرده بود که اکنون به مجموعه بزرگ‌تر و مجهزتری در «بوستان قلمستان» منتقل می‌شود تا خاطره ایشان برای شهروندان تهرانی در فضایی فرهنگی، گرامی و زنده نگه داشته شود. او بی‌تردید خادم بی‌چشمداشت فرهنگ ایران بود. یادش گرامی باد.