بازآفرینی شهری با نسخه گردشگری

سیده زهرا عباسی-  خبرنگار

 بار حاشیه‌نشینی 50 سال است بر دوش کلانشهرها سنگینی می‌کند. حاشیه‌نشینی و مشکلات ریز و درشت آن‌ قرار بود در قالب طرح‌های بازآفرینی شهری بهبود یابد، اما با وجود گذشت حدود 6 سال، شهروندان ثمری از آن نمی‌بینند یا کارهای صورت‌گرفته به قدری در هیاهوی بافت فرسوده و حاشیه‌ای گم شده که عملا سودی برای ساکنان ندارد. گروه ایرانشهر همشهری قصد دارد ضمن بررسی معضلات حاشیه‌نشینی در استان‌ها، به اقدامات انجام‌شده و نقاط قوت و ضعف طرح‌های بازآفرینی شهری در هر استان بپردازد تا شاید بتوان برای برون‌رفت از این وضع به راهکار رسید؛ راهکاری که شهروندان برای رسیدن به آن، به اجرای طرح بازآفرینی شهری امیدوار بودند، اما کندی طرح، این امید را از آن‌ها گرفت.
آذربایجان‌غربی، استانی است که مساحت و جمعیت «سکونتگاه‌های غیررسمی» و «بافت فرسوده» آن اختلاف زیادی با هم ندارد. این نسبت البته در ارومیه بیشتر است و این شهر بیش از هر چیز با حاشیه‌نشینی روبه‌روست؛ پدیده‌ای که گسترش آن را به سال‌های بعد از انقلاب اسلامی نسبت می‌دهند.

  5 دقیقه تا حاشیه
فرهاد خنجری یکی از اهالی حاشیه‌نشین در ارومیه است. او که در منطقه «اسلام‌آباد» زندگی می‌کند به همشهری می‌گوید: فاصله «اسلام‌آباد» با مرکز ارومیه چند دقیقه بیشتر نیست،‌ اما تبعیض میان این دو بخش بسیار زیاد است.
او با اشاره به محرومیت اهالی ساکن در حاشیه شهر می‌افزاید: امسال شهرداری چند کوچه را آسفالت کرد، اما معابر اصلی خاکی است. ما نزدیک پاسگاه قدیم زندگی می‌کنیم؛ محله‌های اطراف شبکه فاضلاب دارند و ما نه. درباره مشکل فاضلاب با مسئولان حرف زده‌ایم، اما پاسخ‌ می‌دهند که یک گاراژ مانع اجرای این طرح است و اهالی باید از صاحب گاراژ شکایت کنند. این‌طور که نمی‌شود،‌ پس وظیفه مسئولان چیست؟
او به نداشتن فضای سبز، مدرسه کافی و کتابخانه هم اشاره می‌کند. یکی دیگر از شهروندان حاشیه ارومیه هم با بیان این‌که خانه‌های «اسلام‌آباد» بدون سند است، به همشهری می‌گوید: نوسازی و بهسازی خانه‌های‌ بدون سند ممکن نیست، اما اهالی نمی‌توانند هزینه سند را پرداخت کنند. اگر سند دریافت کنیم هم برای نوسازی مشکل مالی داریم، زیرا تسهیلاتی که برای این کار پرداخت می‌کنند، کافی نیست.
این شهروند گسترش آسیب‌های اجتماعی و آنتن ندادن تلفن همراه را از دیگر مشکلاتی می‌داند که مردم حاشیه با آن روبه‌رو هستند. برخی از حاشیه‌نشینان ارومیه‌ هم در مجاورت آرامستان باغ رضوان این شهر زندگی می‌کنند؛ این مجاورت و از سوی دیگر، حضور گروه‌های حرفه‌ای تکدی‌گری آسایش را از ساکنان منطقه گرفته است.

  حاشیه‌نشینی 60 درصد از اهالی خوی
در خوی شرایط کمی پیچیده‌تر است. این شهر مهاجرپذیری زیادی دارد و برخی آن را بعد از کرج مهاجرپذیرترین شهر کشور می‌دانند. حدود 60 درصد از ساکنان خوی در حاشیه زندگی می‌کنند و مهم‌ترین مشکل آن‌ها خانه‌های غیرمقاوم و بدون سند است.
یکی از ساکنان منطقه «شهانق» خوی در این باره به همشهری می‌گوید: بیشتر خانه‌های حاشیه خوی سند ندارند. شهرداری 20-30 میلیون تومان برای صدور سند می‌خواهد. حاشیه‌نشینانی که در تامین پول آب و برق‌شان درمانده‌اند، چطور می‌توانند این پول را تامین کنند؟
او ادامه می‌دهد: خدمات شهری در این منطقه ضعیف است و حتی زباله را دو هفته یک بار می‌برند. اینجا تابستان گرد و خاک به هوا بلند است و زمستان گل و لای باعث زحمت. شهرداری چون عوارض دریافت می‌کند کوچه‌ها را آسفالت می‌کند، اما خیابان‌ها خاکی هستند.
حضور معتادان و اراذل و اوباش، هجوم سگ‌های ولگرد، درمانگاهی که فقط چند ساعت خدمات می‌دهد و زمین‌های خالی که محل تجمع معتادان شده، بخش دیگری از مشکلات اهالی حاشیه‌نشین خوی است.
حاشیه‌نشینی در خوی پیوند نزدیکی با کشاورزی دارد. اهالی می‌گویند زمین‌های کشاورزی این شهر مرغوب است و به همین دلیل بسیاری از اهالی روستاها‌ی اطراف و شهرهای دیگری چون مرند، چالدران و ماکو را به سوی خود کشانده.

  بوکان؛ رتبه دوم رشد جمعیت شهری
بوکان در جنوب آذربایجان ‌غربی، سومین شهر استان است که با معضل حاشیه‌نشینی روبه‌رو شده؛ مشکلی که به‌ویژه در سال‌های اخیر و مهاجرت افرادی از استان‌های همجوار شکل حادتری به خود گرفته و این شهر را با رشد بیش از 12 درصدی جمعیت، بعد از اسلامشهر تهران به رتبه دوم از نظر رشد جمعیت در کشور تبدیل کرده است. این شهر که حدود 50 درصد جمعیت آن در حاشیه‌ها زندگی می‌کنند، پایلوت طرح تحقیقاتی سکونتگاه‌های غیررسمی کشور هم شده است.
در بوکان ۱۱ روستا در حریم شهر و ۴ سکونتگاه غیررسمی چسبیده به محدوده شهری وجود دارد که قانون اراضی زراعی مانع الحاق این 4 سکونتگاه به محدوده شهر شده است؛ مشکلی که مانعی برسر راه بازآفرینی شهری این شهر هم محسوب می‌شود.

  حاشیه‌ها نظم شهر شطرنجی را بر هم زدند
سلماس به شهر شطرنجی ایران معروف است و حالا حاشیه‌نشینی سال‌هاست این نظم شطرنجی را برهم زده است. حاشیه سلماس 3 بخش است؛ اسلام‌آباد، تازه‌کند و اطراف گورستان قدیمی شهر.
حاشیه‌نشینی در سلماس در خود شهر هضم شده است. این عبارتی است که بسیاری از اهالی می‌گویند. با این همه، معاون شهرسازی شهرداری سلماس در این باره به همشهری می‌گوید: مردم روستاهای سلماس در گذشته درآمد خوبی از مبادله‌های مرزی داشتند، اما با بسته شدن مرزها کارشان را از دست دادند و به همین دلیل به شهر سلماس مهاجرت کردند.
احساس صدقیانی‌فر کمبود امکانات و زیرساخت، قرارگیری سکونتگاه‌های غیررسمی خارج از محدوده شهری، ساخت‌وسازهای بدون نظارت، افزایش سرقت و توزیع مواد مخدر، خانه‌های بدون سند، کمبود خدمات آموزشی، درمانی و فرهنگی را از مشکلات این مناطق می‌داند.
او البته از مطالعات بازآفرینی شهری هم صحبت می‌کند که تازه در حال انجام است و می‌گوید: از حدود یک سال پیش مطالعه‌هایی در مناطق حاشیه‌ای و کم‌برخوردار آغاز شده،‌ اما هنوز اجرایی نشده است.

  بافت فراموش‌شده تاریخی
علاوه بر حاشیه‌نشینی، بافت تاریخی هم یکی از محدوده‌هایی است که در حوزه بازآفرینی شهری مورد توجه قرار گرفته است. حمیدرضا فرشباف، کارشناس شهرسازی و مرمت بناهای تاریخی، با بیان این‌که بافت قدیمی و کهن ارومیه به واسطه قدمت و عناصر با ارزش تاریخی، موقعیت مناسب ارتباطی، قرارگیری بازار اصلی شهر و قلب تپنده اقتصادی در آن دارای ارزش و جایگاه منحصر به فردی در ساختار فضایی و کارکردی شهر است به همشهری می‌گوید: این بافت‌ها با مشکلات متعددی از جمله تناسب نداشتن کالبد و فعالیت، کاربری ناسازگار و جاذب ترافیک، تعریف نشدن سلسله مراتب دسترسی مناسب در این بافت‌ها، خالی شدن بافت از سکنه اصلی و استقرار مهاجران، از بین رفتن هویت تاریخی و حس تعلق ساکنان به بافت، نبود فضاهای عمومی و کارکردی مناسب در بافت و وجود ناهنجاری اجتماعی و فرهنگی متعدد مواجه هستند.

مهم‌ترین مشکلات طرح‌های بازآفرینی
علاوه بر مشکلاتی که فرشباف در حوزه بافت تاریخی شهرها ذکر می‌کند، مدیرکل راه و شهرسازی آذربایجان ‌غربی هم مهم‌ترین مشکلات طرح بازآ‏فرینی شهری در شهرهای مختلف استان را بدون سند بودن اراضی در سکونتگاه‌های غیررسمی، مقرون به صرفه نبودن سرمایه‌گذاری برای بخش خصوصی، دشواری جابه‎جایی و مشکلات مربوط به سکونتگاه‌های غیررسمی، تراکم بالای ساختمان، جمعیت و کمبود اراضی خالی در این مناطق و کاهش رغبت متقاضیان به دلیل الزام بانک برای تسویه نصف تسهیلات اعلام می‌کند.
سید محسن حمزه‌لو با بیان این‌که در طول برنامه ششم 8 شهر هدف در قالب 48 محله هدف برای استان تعیین شده است، به همشهری می‌گوید: بر اساس برنامه حدود 28 محله در سال 97 و 98 در اولویت ساماندهی قرار گرفته ‌است و تا سال 1400، هرسال 10 محله به آن اضافه می‌شود.

  کمبود اعتبار در بخش روبنایی و زیربنایی
حدود 7742 هکتار بافت در حوزه بافت تاریخی و فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی آذربایجان‌ غربی شناسایی شده و به تصویب رسیده است؛ این مساحت با 48 محله، شامل 23 محله بافت فرسوده تاریخی و 25 محله سکونتگاه‌های غیررسمی، 524 هزار و 474 نفر را در خود جا داده است که حدود 196 هزار نفر از این جمعیت در ارومیه ساکن هستند.
مدیرکل راه و شهرسازی آذربایجان ‌غربی در محور اول بازآفرینی شهری (بافت فرسوده، تاریخی، حاشیه) یعنی مداخله در بافت فرسوده و تاریخی به احیا و نوسازی میدان امام خمینی (ره) ارومیه اشاره می‌کند که در مساحت 7/4 هکتار با سرمایه‌گذاری مالی 42 میلیارد تومان در دست اجراست.
در محور دوم و در قالب ارائه خدمات روبنایی و زیربنایی حمزه‌لو از کمبود اعتبار صحبت می‌کند و می‌افزاید: از مبلغ کل 8/48 میلیارد تومان فقط 20 درصد، یعنی حدود 76/9 میلیارد تومان در پایان سال 97 تخصیص پیدا کرد که از همین مقدار هم حدود 8/8 میلیارد تومان برای اجرای پروژه‌های روبنایی و زیربنایی در شهرهای مختلف استان جذب شد.
وی با بیان این‌که حدود 10 هزار واحد مسکونی از سال 86 به صورت خودمالکی و از طریق دریافت وام تسهیلات بانکی مخصوص بافت‌های فرسوده و دریافت بسته‌های تشویقی و تخفیف صدور پروانه ساختمانی، نوسازی و بازسازی شده است،‌ اظهار می‌کند: از ابتدای سال جاری، 152 واحد تسهیلات ساخت و 99 واحد تسهیلات ودیعه مسکن در قالب 81 پروژه برای دریافت تسهیلات بانکی بازآفرینی شهری به بانک عامل معرفی شده‌اند که از این تعداد، 30 واحد با مبلغ کل 8/12 میلیارد ریال منجر به عقد قرارداد شده است. حمزه‌لو اظهار امیدواری می‌کند از محل صندوق مسکن از ابتدای امسال تا پایان سال 99، ماهانه به 60 واحد تسهیلات با مبلغ 600 میلیون ریال پرداخت شود که در مجموع 1440 واحد را شامل می‌شود.

  ضرورت تغییر رویکرد
کارشناس شهرسازی و مرمت بناهای تاریخی، فقــدان نــگاه جامــع بــه توســعه، انباشــتگی ناکارآمدی‌هـای محیطـی، اجتماعـی و اقتصـادی از گذشـته تـا امـروز، ناهماهنگـی  ارکان توسـعه، تصدی‌گـری نهادهـا، اقدامـات مقطعـی، موازی‌کاری، محدودیـت منابـع و زمـان بـرای رفـع ناکارآمدی‌هـا را از مهم‌ترین چالش‌ها بازآفرینی شهری در آذربایجان‌غربی معرفی می‌کند.
حمیدرضا فرشباف تغییـر نیافتـن رویکردهـا بـه راهکارهـای بهینـه برای رفـع ناکارآمدی‌ها،  کمبود پروژه‌های موفقی که مردم ببینند و از آن درس بگیرند، بافت‌های ناکارآمد، حواشی شهرها و نواحی منفصل شهری را هم از جدی‌ترین چالش‌های سکونتگاه‌های غیررسمی می‌داند که در بازآفرینی شهری باید مورد توجه قرار گیرد.

  گردشگری؛ راه بازآ‏فرینی شهری
این کارشناس البته با تاکید بر این‌که بازآفرینی شهری به عنوان یکی از جدیدترین رویکردهای مواجه با بافت‌های تاریخی می‌تواند در آذربایجان ‌غربی مطرح باشد، می‌افزاید: یکی از راهکارهای مهم، استفاده از گردشگری شهری برای رسیدن به بازآفرینی و بهبود شرایط بافت تاریخی است.
به گفته او، شناسایی و مرمت تک بناهای تاریخی و تعریف یک مسیر ارتباطی بین این بناها بهترین راهکار در بافت تاریخی شهری است.
به گزارش همشهری، ارومیه 1470هکتار بافت ناکارآمد، تاریخی و میانی دارد و بعد از آن خوی با 1414 هکتار، بوکان با 595 هکتار، مهاباد با 424 هکتار و میاندوآب با 786 هکتار در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

حدود 7742 هکتار بافت در حوزه بافت تاریخی و فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی آذربایجان‌ غربی شناسایی شده و به تصویب رسیده است

مرمت تک بناهای تاریخی و تعریف یک مسیر ارتباطی بین این بناها بهترین راهکار بازآفرینی شهری در محدوده تاریخی عنوان می‌شود


   مشکلات
  بدون سند بودن اراضی تصرف شده در سکونتگاه‎های غیررسمی
  مقرون به صرفه نبودن سرمایه‌گذاری برای بخش خصوصی
  دشواری جابه‌جایی و درجاسازی سکونتگاه‌ها
  تراکم بالای ساختمان و جمعیت  و کمبود اراضی خالی
  کم شدن رغبت دریافت‌کنندگان تسهیلات

   راهکارها
   حل معضل مالکیت با ارائه سند یا قرارداد واگذاری
  بسته‌های حمایتی برای مقاوم‌سازی و ساخت مسکن ازسوی دولت
  کاهش نرخ بهره بانکی تسهیلات ساخت مسکن
  معرفی اراضی خالی دولتی ازسوی دستگاه‌های اجرایی
  هماهنگی پروژه‌های اجرایی عمرانی و کالبدی