همه‌چیز درباره عجیب‌ترین تابلوی نقاشی کمال‌الملک؛ تابلویی که هیچ‌گاه کامل نشد
اثر ناتمام استاد
پرنیان سلطانی
کمال‌الملک، نقاش برجسته ایرانی، تا آخرین روزهای عمرش هم قلم‌مو به‌دست داشت. این را می‌توان از 2تابلوی نیمه‌کاره‌ای که از او به یادگار مانده متوجه شد؛ تابلوهایی که اگر چه هیچ‌وقت شانس کامل شدن را پیدا نکردند، اما اهمیت‌شان در پژوهش و آشنایی هر چه بیشتر دانشجویان و پژوهشگران هنر با سبک کاری پدر نقاشی ایران باعث شده تا امروز حتی بیشتر از شاهکارهای این نقاش معاصر در دنیای رنگ و قلم‌مو مورد توجه قرار بگیرند. این تابلوها که به «پیرمرد در حال مطالعه» و «نمایی از کوه‌های شمیران» معروف است، از سال1321 وارد مجموعه حاج حسین آقا ملک، واقف نام‌آشنای تهرانی شده و این روزها در «تالار کمال‌الملک و خاندان غفاری» موزه ملک در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد تا به این ترتیب با گذشت قریب به 80سال از درگذشت این نقاش برجسته، آموزش کمال‌الملک برای پژوهشگران این عرصه ادامه داشته باشد. از آنجا که از میان این دوتابلو، تابلوی نقاشی پیرمرد در حال مطالعه کمتر رنگ‌گذاری شده و به همین دلیل بیشتر معرف سبک کاری این استاد نقاشی است، در این گزارش مشخصا به جزئیات این تابلو، روایت‌های موجود درباره این نقاشی نیمه‌کاره و معرفی خاندان هنرمند غفاری پرداخته‌ایم که در ادامه خواهید خواند.
تکنیک رنگ روغن
اثر ناتمام پیرمرد در حال مطالعه یک تابلوی مستطیل افقی است که 53سانتی‌متر طول و 42سانتی‌متر عرض دارد. در این تابلو که رنگ قالب آن سفید است، طرح با مداد مشکی به‌صورت کامل کشیده شده، اما رنگ‌آمیزی آن ناتمام مانده است. کمال‌الملک در رنگ‌آمیزی این اثر که با تکنیک رنگ روغن روی بوم خلق شده، از رنگ‌های سبز، آبی و قهوه‌ای استفاده کرده و با این رنگ‌ها قسمت بالای اثر و سر موضوع را رنگ‌گذاری کرده است. در این تابلوی نیمه‌کاره که با موضوع شخصیت‌پردازی به طراحی پیرمردی در حال مطالعه یا به گفته برخی پیرمرد در حال چرت زدن پرداخته شده، عناصری ازجمله سطح شیب‌دار به‌عنوان رحل، کتاب باز و تکیه‌گاهی برای تکیه دادن پیرمرد به چشم می‌آید.
نابینایی؛ دلیل نیمه‌کاره‌ماندن اثر
اما اینکه چرا این تابلو و اثر نمایی از کوه‌های شمیران کمال‌الملک نیمه‌کاره رها شده، سؤالی است که کسی نمی‌تواند با اطمینان دلیل آن را مطرح کند؛ چون در این تابلوها هیچ تاریخی درج نشده و هیچ‌کس به‌طور دقیق نمی‌داند کمال‌الملک در چه زمانی کار این آثار را آغاز کرده است. اما اینطور که مهدی یساولی -مدیر روابط عمومی موزه ملک- می‌گوید به‌نظر می‌رسد این تابلوها مربوط به دوران پایانی زندگی این نقاش برجسته معاصر است که به عارضه چشمی مبتلا شده بود. درباره کمال‌الملک نقل می‌کنند که او در ابتدای سده 1300 هجری شمسی و در روزگاری که در نیشابور روزگار می‌گذرانده، بر اثر حادثه‌ای بینایی یکی از چشم‌هایش را از دست می‌دهد و به همین دلیل تابلوهایش نیمه‌کاره باقی می‌مانند.
مهندسی معکوس آثار ناتمام
این درست است که کمال‌الملک ده‌ها اثر ماندگار و تابلوهای منحصر به فرد خلق کرده، اما شاید برای پژوهشگران عرصه هنر هیچ‌کدام از این تابلوها به اندازه 2 اثر نیمه‌تمام کمال‌الملک دارای ارزش پژوهشی نباشد. واقعیت این است که نقاشان، دانشجویان و پژوهشگران هنر با مطالعه روی این دوتابلو بیش از هر اثر دیگری می‌توانند با سبک نقاشی و هنر کمال‌الملک آشنا شوند. درواقع مهندسی معکوس آثار کمال‌الملک، اتفاق ارزنده‌ای است که صرفا با پژوهش روی اثر پیرمرد در حال مطالعه و نمایی از کوه‌های شمیران به‌دست می‌آید.
تالار آثار کمال‌الملک و خاندان غفاری
هم‌اکنون آثار ماندگار کمال‌الملک در 7مجموعه تاریخی و موزه‌ای نگهداری می‌شود که مجموعه سعدآباد، کاخ موزه گلستان، موزه ملک، موزه مجلس، موزه صنعتی کرمان، موزه آستان قدس رضوی و موزه شخصی دکتر محمدصادق محفوظی ازجمله آنهاست. اما موزه ملک به‌دلیل نگهداری از 2تابلوی نیمه‌کاره و پرتره‌های شخصی از کمال‌الملک در میانسالی و پیری نسبت به دیگر موزه‌های آثار به نمایش درآمده از کمال‌الملک دارای اهمیت ویژه‌تری است. در این موزه فضایی مجزا به نام تالار آثار کمال‌الملک و خاندان غفاری، به نمایش 14 اثر از کمال‌الملک اختصاص یافته، ضمن اینکه در این تالار یک اثر از ابوتراب غفاری، برادر کوچک‌تر کمال‌الملک و 5 اثر از ابوالحسن غفاری (صنیع‌الملک) عموی کمال‌الملک و بنیانگذار نخستین مدرسه نقاشی در ایران به نمایش درآمده است. یساولی، درباره وجود تابلوهای نقاشی خاندان غفاری در موزه ملک می‌گوید: «حاج حسین آقا ملک از طرف مادری نسبت خانوادگی با خاندان غفاری داشت. به همین دلیل مشخصا در جمع‌آوری تابلوهای نقاشی کمال‌الملک و دیگر خاندان غفاری کوشیده است.»
زندگینامه کمال‌الملک نقاش ایران
محمد غفاری که بعدها ناصرالدین شاه به او لقب کمال‌الملک داد، سال 1226خورشیدی در کاشان و در خانواده‌ای هنرمند به دنیا آمد. او که برادرزاده ابوالحسن غفاری معروف به صنیع‌الملک، بنیانگذار نخستین مدرسه نقاشی در ایران است، در 13سالگی همراه برادرش ابوتراب به تهران آمد و راهی مدرسه دارالفنون شد و آنجا تابلویی از چهره اعتضادالسلطنه رئیس وقت دارالفنون کشید. این تابلو کشیده شده با قلم سیاه باعث شد تا مدیر دارالفنون به محمد غفاری لقب میرزا محمد بدهد. چندی بعد این تابلو به قدری مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت که دستور داد او را به دربار بیاورند و اتاقی از شمس‌العماره را در اختیارش قرار دهند. محمد غفاری در دربار شاه قاجار ابتدا با القاب خان و پیشخدمت مخصوص روزگار می‌گذراند تا اینکه ناصرالدین شاه او را به لقب نقاش‌باشی و بعد از آن به لقب کمال‌الملک منصوب کرد. اینطور که مورخان می‌گویند کمال‌الملک در دوران سلطنت مظفرالدین شاه قاجار برای تحصیل به اروپا رفت و در آنجا با سبک نقاشی اروپایی آشنا شد. پس از آن هم به عراق رفت و چند سالی آنجا ماند تا اینکه همزمان با انقلاب مشروطه دوباره به ایران بازگشت. چند سال بعد هم با کمک مشروطه‌خواهان مدرسه صنایع مستظرفه را بنیان نهاد و مدیریت آن را بر عهده گرفت تا اینکه در سال 1307به‌دلیل اختلافاتی که بر سر استقلال مدرسه با وزیران معارف پیدا کرد، به حسین‌آباد نیشابور رفت و تا سال‌های آخر عمرش در این شهر به زندگی پرداخت. کمال‌الملک سرانجام در سال1319 خورشیدی و در سن 93سالگی از دنیا رفت و در مجاورت مزار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری به خاک سپرده شد.
تصویری تار از روزگار پیری
کمال‌الملک بی‌شک یکی از برجسته‌ترین نقاشان ایرانی است؛ تا جایی که لقب پدر نقاشی ایران را یدک می‌کشد و روزگاری نقاش‌باشی و کمال‌الملک دربار و مدرس نقاشی در مدرسه صنایع مستظرفه بوده است. اما متأسفانه اطلاعات زیادی درباره زندگی این هنرمند نقاش در دسترس نیست. به همین دلیل اطلاعاتی که از دلایل نابینا شدن کمال‌الملک هم در اختیار است، محدود است که گاهی حتی قابل استناد هم نیست. اما چیزی که مسلم است این است که کمال‌الملک در میانسالی به عارضه چشمی دچار شده است. این را خودش هم در آثارش نشان داده است. در میان آثار کمال‌الملک 2اثر وجود دارد که این نقاش برجسته تصویر خودش را در میانسالی و پیری کشیده است. جالب اینجاست که کمال‌الملک در تصویری که از خودش در روزگار پیری ارائه داده، عمدا تابلو را به‌صورت تار کشیده تا نشان بدهد در آن دوران تا حدودی سوی چشمانش را از دست داده است.
سبک کاری نقاش‌باشی
کمال‌الملک از آغاز فعالیت هنری‌اش به طبیعت‌گرایی اروپایی توجه ویژه‌ای داشت. به همین دلیل هم آثار ماندگاری با موضوع منظره و طبیعت بی‌جان دارد. اما پرتره اشخاص، رویدادها و بناهای متعددی هم در آثار این نقاش برجسته نمود دارد؛ چرا که او با حضور در دربار شاه قاجار، به‌نوعی مسئول ثبت اتفاقات رخ داده هم بود. دورنمای دماوند، زن پای چراغ، خانه سنگی، رمال بغدادی، تصویر عضدالملک، صورت کمال‌الملک در میانسالی و پیری، بازار فرش‌فروش‌ها، حوض صاحبقرانیه، تکیه دولت، منظره آبشار دوقلو و... ازجمله آثار ماندگار کمال‌الملک به‌حساب می‌آید که مخاطبان را با سبک کاری این نقاش برجسته بیشتر آشنا می‌کند.
ابوتراب؛ برادری که معروف‌تر بود!
کمال‌الملک برادر کوچک‌تری به نام ابوتراب داشت که یکی از نقاشان برجسته و صاحب‌سبک آن دوره به‌حساب می‌آمد. برخی حتی معتقدند ابوتراب غفاری در زمینه نقاشی از برادر بزرگ‌تر هم پیشی گرفته بود و در محافل هنری اروپایی از کمال‌الملک هم شناخته‌شده‌تر بود. اما خودکشی ابوتراب در سن 28سالگی باعث شد تا از این هنرمند نقاش آثار زیادی به جا نماند. هم‌اکنون یکی از نقاشی‌های پسر کوچک‌تر خاندان غفاری در تالار کمال‌الملک موزه ملک نگهداری می‌شود که این تابلو نگاره میرزا یوسف خان آشتیانی، ملقب به مستوفی‌الممالک، از رجال خوش‌نام دربار ناصرالدین شاه قاجار است. این تابلوی قهوه‌ای رنگ که سال 1307هجری قمری کشیده شده، 43سانتی‌متر طول و 22سانتی‌متر و 5میلی‌متر عرض دارد.
همسایه عطار نیشابوری
کمال‌الملک در سال‌های آخر عمرش راهی نیشابور شد و به همین دلیل مقبره این نقاش کاشانی در شهر نیشابور و در نزدیکی آرامگاه عطار نیشابوری است. بنای قوسی شکل آرامگاه کمال‌الملک که از کاشی معرق ساخته شده، مانند بسیاری دیگر از بناهای یادبود در ایران کار هوشنگ سیحون -معمار نام‌آشنای ایرانی- است که فروردین‌ماه سال 1342 از آن رونمایی شد. سنگ مزار این نقاش برجسته از سنگ گرانیت ساخته شده و ابوالحسن صدیقی یکی از شاگردان برجسته کمال‌الملک تصویر استادش را روی آن سنگ‌کاری کرده است.
نمایی از کوه‌های شمیران
یکی دیگر از نقاشی‌های نیمه‌کاره و ناتمام کمال‌الملک، تابلوی نمایی از کوه‌های شمیران است که از داخل تهران سال‌های دور به تصویر درآمده است. طرح این تابلو هم مانند اثر پیرمرد در حال مطالعه کامل شده، اما در مرحله رنگ‌آمیزی متوقف شده است. البته که رنگ‌آمیزی این تابلو نسبت به تابلوی پیرمرد در حال مطالعه کامل‌تر است، اما با این حال باز هم این تابلو را می‌توان یکی از آثار ناتمام کمال‌الملک نام برد. سایت کتابخانه و موزه ملی ملک درباره این اثر نوشته است: «نقاش ابتدا طرحی مدادی از کار به همراه سایه‌های ملایم اجرا کرده و سپس رنگ‌گذاری از مرکز بوم را آغاز کرده است.» این تابلوی مستطیل افقی با 83سانتی‌متر و 5میلی‌متر طول و 63سانتی‌متر و 5میلی‌متر عرض، در سال 1321وارد مجموعه حاج حسین آقا ملک، مؤسس موزه و کتابخانه ملک شده است. رنگ قالب این اثر رنگ کرم است و کمال‌الملک از مرکز بوم با رنگ‌های آبی، طوسی، سفید و قرمز، منظره کوه‌ها و درختان را رنگ‌آمیزی کرده است. موضوع این اثر ناتمام طبیعت است و با تکنیک رنگ روغن روی بوم شکل گرفته است.
عمویی هنرمند به نام صنیع‌الملک
علاوه بر کمال‌الملک، خاندان غفاری یک هنرمند معروف دیگر هم دارند که نامش ابوالحسن غفاری است؛ یکی از تأثیرگذارترین نقاشان دوران قاجار که در سال 1280هجری شمسی و با تاسیس هنرستان صنایع‌الملک، رسما نخستین مدرسه نقاشی ایران را پایه‌گذاری کرد. ابوالحسن خان که عموی کمال‌الملک است، سال‌ها در موزه‌های فلورانس و رم مشغول به نقاشی بود و به‌دلیل کوشش‌هایی که در روزنامه دولت علیه ایران داشت، به لقب صنیع‌الملک رسید. اینطور که یساولی می‌گوید هم‌اکنون 5اثر از عموی هنرمند کمال‌الملک در تالار آثار کمال‌الملک و خاندان غفاری موزه ملک در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد که نگاره خورشید خانم، پرتره میرزا یوسف‌خان آشتیانی (مستوفی‌الممالک) و پرتره سیاه‌قلم فرخ خان امین‌الدوله غفاری ازجمله آنهاست.
تابلوی تالار آینه؛ معروف‌ترین اثر
کمال‌الملک در مدت زمان حضور در دربار قاجار مجموعا 170تابلو کشید که معروف‌ترین آنها تابلوی تالار آینه است؛ نقاشی معروفی از یکی از اتاق‌های کاخ گلستان که با تکنیک رنگ روغن در سال 1270هجری شمسی خلق شده و این روزها در تالار سلام کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود. کشیدن این تابلو که در آن می‌توان تصویری از ناصرالدین شاه قاجار را هم دید، 5تا 7سال طول کشیده و نخستین تابلویی است که این نقاش برجسته آن را با عنوان «کمال‌الملک» امضا کرده است. کمال‌الملک در این تابلو با مهارت هر چه تمام‌تر توانسته تصویری واقعی از آینه‌کاری‌ها، انعکاس نورها روی فرش، پرده‌ها و چلچراغ‌ها را به نمایش بگذارد و از این حیث این تابلو به معروف‌ترین اثر این نقاش برجسته تبدیل شده است.
همه شاگردان مکتب کمال‌الملک
از سال‌های سال قبل که کمال‌الملک در مدرسه صنایع مستظرفه به تدریس هنرش می‌پرداخت، مکتبی با عنوان مکتب کمال‌الملک شکل گرفت که پیروان این مکتب تا همین امروز آثار متعددی در حوزه پرتره، طبیعت بی‌جان و منظره خلق کرده‌اند. همین آثار امروزه در موزه مکتب کمال‌الملک واقع در باغ موزه نگارستان در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد که بالغ بر 130اثر از شاگردان و پیروان مکتب کمال‌الملک است. در این موزه آثار متعددی از اساتید این حوزه ازجمله ابوالحسن صدیقی، اسماعیل آشتیانی، حسنعلی وزیری، علی‌اکبر صنعتی، محمود اولیاء، علی‌اصغر پتگر، عباس کاتوزیان، علی‌محمد حیدریان و... به نمایش درآمده که همگی از شاگردان و تحصیل‌کردگان مدرسه صنایع مستظرفه هستند.
