بررسی نقش هک و اختلال در سقوط پرواز اوکراین

از زمانی که به‌صورت رسمی مشخص شد که هواپیمای مسافربری اوکراین با شلیک اشتباه و غیرعمدی پدافند موشکی ایران سقوط کرده است، در برخی رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی سناریوها و تئوری‌های مختلفی درباره احتمال هک، حمله سایبری یا اختلال در پدافند موشکی یا سیستم‌های هواپیما منتشر شده است. هر‌چند در موارد این‌چنینی به‌صورت کلی چنین سناریوهایی به‌عنوان یک فرضیه برای درنظر‌داشتن همه جوانب مورد بررسی قرار می‌گیرد، اما شواهد و قرائن موجود در این رابطه نشان می‌دهد که احتمال رخ‌دادن چنین مسئله‌ای در این حادثه مشخص بسیار پایین است. سردار سرتیپ خلبان علی عبداللهی، معاون هماهنگ‌کننده ستادکل نیروهای مسلح هم به‌تازگی هر‌چند بررسی چنین فرضیه‌هایی را لازم دانسته، اما گفته است: بررسی‌های ما نشان می‌دهد درخصوص این حادثه با توجه به سامانه مربوطه و هواپیما، مقداری سخت است که اعلام کنیم چنین اتفاقی افتاده است.

1- نفوذ غیرممکن به پدافند
به‌صورت کلی سامانه پدافند موشکی TOR-M1 که به رینگ پدافند هوایی کشور در شب حادثه در نزدیکی روستای بیدگنه اضافه شده بود، یک سامانه مستقل، متحرک و مجزا از شبکه پدافندی کشور بوده است. حمله سایبری به وسیله هر نوع نرم‌افزار مخرب یا بدافزار در نفوذ به یک شبکه می‌تواند رخ دهد. این در حالی است که باید توجه داشت اساسا TOR-M1 یک سامانه با هسته مرکزی آنالوگ است. یکی از خصوصیاتی که درباره این سامانه مشهور است، امکان کار آن در مناطقی با اختلال گسترده یا به‌اصطلاح Jamming است. به‌خاطر این هسته آنالوگ اصولا امکان نفوذ سایبری هم روی آن وجود ندارد و کسی که یک‌بار داخل این پدافند تانک‌مانند شده باشد، می‌داند که تجهیزات آنالوگ آن اصولا بحث حمله سایبری یا جمینگ را منتفی می‌کند.
کشورهایی مثل آمریکا و رژیم صهیونیستی با استفاده از ابزارهای مختلف جنگ الکترونیکی ازجمله نرم‌افزار Suter پیش از این در نقاط دیگر جهان حملاتی برای شبیه‌سازی اهداف اشتباه داشته‌اند اما در این مورد خاص و درباره TOR-M1 ایران به‌خاطر ماهیت هسته آنالوگ آن و همچنین جدا‌بودن از شبکه و همچنین گزارش‌نشدن هیچ نوع نفوذ یا از کار افتادن شبکه پدافند کشور امکان‌پذیر و محتمل نیست.
حتی در غیر این صورت باید درنظر داشت که شبکه پدافند ایران یکی از پیشرفته‌ترین شبکه‌های پدافندی منطقه است و نفوذ یا حمله سایبری به آن یکی از پایین‌ترین احتمالات به شمار می‌رود.
این نکته را نباید فراموش کرد که محل حادثه در قلب ایران و در نزدیکی فرودگاه بین‌المللی تهران بوده ‌و اصولا نفوذ تا قلب کشور از سوی جنگ‌افزارهای دشمن برای جنگ الکترونیک در شرایط آماده‌باش کامل کشور یک فرضیه بسیار دور از ذهن است.
باید دانست که عملیات اختلال یا جنگ الکترونیک در زمان نبردهای نظامی به همراه انهدام پدافند‌ یا حملات موشکی صورت می‌گیرد و در چنین عملیاتی پرنده‌های اخلالگر یا با ماموریت جنگ‌ الکترونیکی به همراه دسته پروازی با جنگنده‌های رادارگریز و با سرعت بالا وارد منطقه می‌شوند. این در حالی است که به هیچ‌یک از مواضع پدافندی ما حمله‌ای نشده است.

2-  شایعه پرواز RC-135
در شبکه‌های اجتماعی و برخی رسانه‌ها شایعه پرواز هواپیمای آمریکایی بوئینگ RC-135 در شب حادثه برای پرواز ۷۵۲ هواپیمایی اوکراین بر فراز کشور برای عملیات جنگ الکترونیک منتشر شده است. در اینجا باید دانست که بوئینگ RC-135 ریوت جوینت اصولا پرنده جاسوسی و جمع‌آوری اطلاعات آمریکا به‌حساب می‌آید و پرنده‌‌های تخصصی جنگ الکترونیک این کشور پیشوند E دارند. نکته دیگر این است که این مدل توسعه‌یافته بوئینگ سی-۱۳۵ استراتولیفتر است و بر این اساس می‌توانید جثه غول‌پیکر آن را با وزن ۸۰ تن حدس بزنید. این هواپیما به هیچ عنوان خاصیت رادارگریزی یا پنهانکاری ندارد، حداکثر سرعت آن ۹۳۳ کیلومتر بر ساعت است و ارتفاع آن هم چیزی بیشتر از ۵۰هزار پا یا ۱۵ کیلومتری از سطح زمین نیست.
حتی رادار خودTOR-M1 هم به‌صورت مستقل توانایی شناسایی هر نوع پرنده‌ای را در شعاع ۲۲کیلومتری و درگیری در شعاع ۱۲کیلومتری دارد.
 بر این اساس ردگیری این هواپیما برای پدافند کشور که قدرت شناسایی و هدفگیری حتی پهپادهای جاسوسی در ارتفاع بسیار بالا را دارد، بسیار ساده به‌حساب می‌آید. آن هم تا قلب کشور و نه در مناطق مرزی! تصور اینکه چنین هواپیمایی یا موارد مشابه ذکرشده در شبکه‌های اجتماعی بتواند از چند لایه پدافند موشکی کشور تا نزدیک پایتخت عبور کرده باشد، یک مسئله بسیار دور از ذهن است و  اصولا تور‌ام ۱ به‌عنوان لایه آخر یک رینگ پدافندی استفاده می‌شود و فکر به چنین فرضیه‌ای به‌معنای ‌این است که یک جنگنده یا هر نوع پرنده اخلالگر باید بتواند از کیلومترها قبل از مرزهای هوایی کشور وارد شده و از رینگ‌ها و مواضع پدافندی و راداری متعددی عبور کرده باشد و همه این لایه‌ها را مختل کرده باشد!

3- ماجرای قطع ارسال کد از سوی هواپیما
چندی پیش نیویورک‌تایمز گزارش داده بود که حدود ۳۰ثانیه قبل از اصابت موشک، ارسال کد از دستگاه ترانسپاندر خود را قطع کرده بود. برخی این ماجرا را دلیلی بر حمله سایبری یا هک سیستم بوئینگ ۸۰۰- ۷۳۷ مطرح کرده بودند. با منتشر‌شدن فیلم جدیدی از زمان حادثه که رسانه‌های بین‌المللی صحت آن را تأیید کرده‌اند، مشخص شده است که این مسئله مربوط به شلیک 2موشک بوده است. تمام فرضیات پیش از این مربوط به فیلم‌های اصابت موشک دوم بوده است.
اکنون آنطور که نیویورک‌تایمز هم براساس این فیلم گزارش داده به‌احتمال زیاد موشک اول سیستم ترانسپاندر و آنتن‌های ارتباطی هواپیمای مسافربری را از کار انداخته و حدود ۲۳ ثانیه بعد هم موشک دوم به هواپیما اصابت کرده است که گپ قطع ارسال سیگنال را توجیه می‌کند.
برخلاف هواپیماهای نظامی که تلاش دارند از رصد رادار بگریزند، هواپیماهای تجاری یا غیرنظامی دارای کدی برای شناسایی در حریم هوایی کشورها هستند که به‌صورت دستگاه ترانسپاندر برای سیستم‌های راداری ارسال می‌شود.
این نکته حائز اهمیت است که پدافندهای موشکی معمولا برای انهدام هدف خود از پرتاب 2موشک با فاصله زمانی کوتاه استفاده می‌کنند. موشک‌های استفاده‌شده TOR-M1 در این حادثه از فیوز مجاورت استفاده کرده‌اند و با یکبار دستور شلیک به صورت خودکار، پدافند با تشخیص از بین نرفتن هدف، موشک دوم را شلیک می‌کند.

4- جازدن هواپیما به جای کروز
برخی این فرضیه را مطرح کرده‌اند که در یک نبرد سایبری و با دستکاری سیستم بوئینگ اوکراینی طوری توطئه شده است که این هواپیما در سیستم رادار پدافند به‌عنوان کروز شناخته شود. باید دانست که هواپیماهای غیرنظامی اصولا تنها دارای رادار هواشناسی هستند و امکان چنین کاری درباره سیستم‌های آن وجود ندارد. در واقع رادار پدافند TOR-M1 با ارسال سیگنال و بازگشت آنها از بدنه آنها شیء پرنده را تشخیص می‌دهد. علاوه بر‌این، رادار TOR-M1 دارای سیستم اپتیکال حرارتی برای دیدن هدف در آسمان است. به‌همین‌خاطر باید بیشتر از هرچیز به‌جای تمرکز روی تئوری‌های هک یا حمله سایبری همانطور که مقام‌های کشور اعلام کرده‌اند، به‌دنبال بررسی خطاهای انسانی در زنجیره‌ای که به این فاجعه تلخ رسید، بود. هنوز این ماجرا ابهام‌های زیادی دارد که باید به سؤالات آن پاسخ داده شود. آنطور که معاون هماهنگ‌کننده ستادکل نیروهای مسلح اعلام کرده، ارتباط این واحد پدافندی دچار اختلال شده و خروج از وضعیت قرمز را دریافت نکرده و با اشتباهی مهلک هواپیما را یک تهدید کروز تشخیص داده است. به‌خاطر همین اختلال مشکوک هم اقدام به گرفتن تأییدیه برای شلیک نکرده که باید مورد بررسی قرار بگیرد.