ضربه اروپایی به برجام

جواد نصرتی- خبرنگار

  کشورهای اروپایی عضو برجام، همزمان با پیشنهاد جنجالی بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا برای جایگزینی آن با یک توافق جدید، رسما سازوکار حل اختلاف توافق هسته‌ای سال 2015را فعال کرده‌اند و این توافق مهم بین‌المللی را در مسیری انداخته‌اند که پایان آن، می‌تواند مرگ برجام باشد.
به گزارش رویترز، بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیه‌ای رسما اعلام کردند که سازوکار حل اختلاف را فعال می‌کنند. جوزپ بورل، مسئول ارشد سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم دیروز ظهر در توییتر تأیید کرد که نامه 3 کشور اروپایی عضو برجام را دریافت کرده است. کشورهای اروپایی، در پاسخ به کاهش تعهدات ایران سازوکار حل اختلاف را فعال کرده‌اند. این کشورها در بیانیه مشترک خود به این مسئله اشاره کرده‌اند که همچنان خواهان حفظ برجام هستند و به کارزار فشار حداکثری دولت ترامپ علیه ایران نخواهند پیوست.
کشورهای اروپایی در حالی چنین تصمیمی گرفته‌اند که نخست‌وزیر بریتانیا، عملا پیشنهاد کرده است که برجام، با «توافق ترامپ» جایگزین شود. دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا، برجام را بدترین توافق ممکن خواند و در سال 2018از آن خارج شد. جانسون در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی در این‌باره گفته است: «ما باید به‌نحوی جلوی دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای را بگیریم. اگر می‌خواهیم (از برجام) خلاص شویم باید جایگزینی برای آن داشته باشیم. از نظر آمریکایی‌ها، (برجام) یک توافق ناقص است. به علاوه اینکه توسط اوباما (رئیس‌جمهور سابق آمریکا) مذاکره شده است. باید این توافق را با توافق ترامپ جایگزین کنیم. این کاری است که باید سراغش برویم. ترامپ، آنطور که خودش و خیلی‌های دیگر می‌گویند، در توافق مهارت دارد. پس باید با هم برای جایگزینی برجام کار کنیم و به جای آن توافق ترامپ را داشته باشیم.»
با وجود صحبت‌های جدی جانسون درباره جایگزینی برجام، کاری که کشورهای اروپایی عضو برجام کرده‌اند، از نظر فنی پایان دادن به آن نیست، اما در نهایت می‌تواند به بازگشت کامل تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران منجر شود که برجام باعث لغو آنها شد.
براساس سازوکار حل اختلاف که در بند 36متن توافقنامه برجام به آن اشاره شده و اروپایی‌ها هم در بیانیه خود به آن استناد کرده‌اند، 3 کشور اروپایی باید تصمیم خود را ابتدا به کشورهای عضو اتحادیه اروپا و بعد به دیگر کشورهای برجام - ایران، روسیه و چین- اطلاع بدهند. در مراحل بعد، چند دور جلسه در چند سطح بین کشورهای عضو برجام برگزار می‌شود و اگر مشکلات پیش‌آمده در هیچ کدام از جلسات حل نشود، و کشورهای صاحب حق وتو به نفع ایران وارد عمل نشوند، 65روز بعد از فعال کردن سازوکار، شورای امنیت بازگشت تحریم‌ها علیه ایران را اعلام خواهد کرد. این البته در شرایطی است که کشورهای عضو برجام، در مراحل مختلف و براساس توافق با کشورهای دیگر، زمان مذاکرات را تمدید نکنند.
با وجود این، دیپلمات‌های اروپایی به رویترز گفته‌اند که هدف آنها از فعال کردن سازوکار حل اختلاف، نه بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران که فشار آوردن به ایران برای پایبندی کامل به تعهدات خود است؛ «هدف ما بازگرداندن تحریم‌ها نیست بلکه حل اختلاف‌نظرها در سازوکاری است که در خود توافق ایجاد شده است.»
تصمیم اروپا برای فعال کردن سازوکار حل اختلاف، در شرایط حساسی گرفته شده و نگرانی‌ها درباره افزایش تنش‌ها در منطقه را افزایش داده است. تنش‌ها در خاورمیانه بعد از آن اوج گرفت که آمریکا، سوم ژانویه، سردار قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس ایران را در عراق ترور کرد. ایران هم در پاسخ به این حمله، بامداد چهاشنبه گذشته (هشتم ژانویه) پایگاه عین‌الاسد آمریکا را در عراق موشک‌باران کرد. افزایش آماده‌باش نیروهای نظامی در ایران در تقابل با آمریکا، باعث شد پدافند سپاه پاسداران به اشتباه یک هواپیمای مسافربری متعلق به خطوط هوایی اوکراین را به گمان اینکه یک موشک کروز است هدف قرار دهد. این حمله که دولت ایران مسئولیت آن را به‌عهده گرفته، باعث مرگ تمامی 176سرنشین این پرواز شده.
بوریس جانسون با اشاره به شرایط پیش آمده، گفت که امیدوار است منطقه درگیر جنگ نشود و یکی از اهداف خود را مقابله با تقابل نظامی با ایران خوانده است.

ترودو: تنش‌آفرینی آمریکا در سقوط هواپیما نقش داشته است
 جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا، افزایش تنش‌ها در منطقه خاورمیانه را که آمریکا نقش مهمی در شروع آنها داشته است، یکی از عوامل سقوط هواپیمای مسافربری اوکراین در تهران خوانده است. به گزارش گاردین، ترودو در یک گفت‌وگوی تلویزیونی گفته است: «من فکر می‌کنم اگر هیچ تنشی نبود، اگر تنش‌های اخیر در منطقه پیش نمی‌آمد، این کانادایی‌ها امروز در کنار خانواده‌هایشان بودند.» 57نفر از 176مسافر این پرواز، کانادایی‌های ایرانی‌تبار بودند. ترودو همچنین گفته که جامعه بین‌المللی در مسئله «نیاز به داشتن یک ایران غیرهسته‌ای» و همینطور «مدیریت تنش‌های منطقه که تحریم‌های آمریکا باعث ایجاد آنها شده است» بسیار شفاف بوده است. او همچنین گفته که آمریکا پیش از حمله پهپادی به سردار قاسم سلیمانی، هیچ هشداری به این کشور نداده است.

   سازوکار حل‌وفصل‌ اختلافات در برجام چگونه عمل می‌کند؟
مرحله اول: اگر یکی از طرف‌های برجام معتقد باشد طرف دیگر به تعهداتش پایبند نبوده است، طرف معترض می‌تواند موضوع را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهد. اعضای کمیسیون مشترک برجام هم‌اکنون شامل ایران، روسیه، چین، آلمان، انگلیس و فرانسه هستند. مدیریت کمیسیون مشترک نیز به‌عهده اتحادیه اروپا گذاشته شده است و جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا وظیفه هدایت کمیسیون را به‌عهده خواهد داشت. کمیسیون مشترک 15روز فرصت خواهد داشت که موضوع را حل‌و‌فصل کند؛ مگر اینکه همه اعضا بر تمدید فرصت تعیین شده اجماع کنند.
مرحله دوم: اگر هریک از طرف‌های برجام معتقد باشند اختلاف همچنان در چارچوب کمیسیون مشترک حل نشده باقی مانده، موضوع به وزرای خارجه کشورهای عضو توافق هسته‌ای ارجاع می‌شود. وزرا برای حل‌وفصل اختلاف 15روز زمان خواهند داشت؛ مگر اینکه همه اعضا بر تمدید فرصت تعیین شده اجماع کنند.
همزمان با بررسی موضوع از سوی وزرای خارجه کشورهای عضو، طرف معترض یا طرفی که به عدم‌ پایبندی متهم شده می‌توانند از یک کمیته مشورتی 3نفره بخواهند موضوع را مورد بررسی قرار دهد. هریک از طرفین یک نماینده در این کمیته تعیین می‌کنند، نفر سوم باید فردی مستقل باشد. کمیته مشورتی نظر خود را که غیرالزام‌آور خواهد بود، طی 15روز اعلام می‌کند.
مرحله سوم: اگر اختلاف در مدت زمان 30روز اول حل نشود، کمیسیون مشترک 5روز دیگر فرصت پیدا می‌کند که موضوع را به هر کمیته مشورتی که صلاح بداند ارجاع دهد.
مرحله چهارم: اگر طرف شاکی از نتیجه راضی نباشد و همچنان معتقد باشد اقدام طرف دیگر به‌طور جدی به‌معنای عدم ‌اجرای تعهدات (عدم‌پایبندی اساسی) است، می‌تواند این موضوع را به‌عنوان زمینه‌ای برای توقف اجرای تعهدات خود تحت برجام درنظر بگیرد؛ توقف تعهدات به‌صورت کلی یا محدود.
طرف شاکی همچنین می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده و عدم ‌اجرای تعهدات را اعلام کند. طرف معترض باید نشان دهد تمامی اقدامات انجام شده در چارچوب کمیسیون مشترک برجام برای رفع اختلاف کارساز نبوده است.
مرحله پنجم: زمانی که طرف شاکی موضوع را به شورای امنیت ارجاع می‌دهد، این شورا باید طی 30روز در قطعنامه‌ای در مورد ادامه لغو تحریم‌های ایران تصمیم‌گیری‌ کند. تصویب این قطعنامه نیازمند 9رأی مثبت است و هیچ‌یک از 5عضو دائم شورای امنیت یعنی کشورهای آمریکا، روسیه، چین، انگلیس و فرانسه نباید آن را وتو کنند.
مرحله ششم: اگر طی 30روز صدور چنین قطعنامه‌ای ممکن نشود، تمامی تحریم‌های اعمال شده در چارچوب قطعنامه‌های پیشین سازمان ملل باز خواهد گشت (بازگشت کامل تحریم‌ها)؛ مگر اینکه شورای امنیت به‌گونه‌ای دیگر تصمیم‌گیری کند.اگر اختلاف در مدت زمان 30روز اول حل نشود، کمیسیون مشترک 5روز دیگر فرصت پیدا می‌کند که موضوع را به هر کمیته مشورتی که صلاح بداند ارجاع دهد.