طول عمر برجام

برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام (Joint Comprehensive Plan of Action) در تاریخ سه‌شنبه 23تیر 1395در وین اتریش بین ایران و گروه 1+5، یعنی کشورهای چین، فرانسه، روسیه، انگلیس، آلمان و ایالات متحده آمریکا منعقد شد و تقریبا کمتر از 2سال بعد، در روز 18اردیبهشت 1397و با خروج آمریکا از این پیمان، موقعیت ایران و تحریم‌های اقتصادی وارد فاز جدیدی شد. از زمان نقض برجام توسط دونالد ترامپ- رئیس‌جمهور آمریکا- کشورهای مختلف، از جمله کشورهایی که در به نتیجه رسیدن این توافق مشارکت داشته‌اند، مواضع مختلفی در برابر وضعیت جدید گرفته‌اند. برداشتن گام پنجم ایران در کاهش تعهدات خود در برجام، جدید‌ترین رویداد مهمی است که پس از خروج آمریکا رخ داده‌است. به گفته سیدعباس عراقچی، معاون امور سیاسی وزارت امور خارجه گام پنجم و نهایی در راستای کاهش تعهدات برجامی برداشته شده‌است و گام دیگری وجود ندارد.اکنون ایران در حوزه غنی‌سازی دیگر هیچ محدودیتی برای خود قائل نیست اما برداشتن این گام به‌معنای پایان برجام یا خروج ایران از آن نیست بلکه به معنی رسیدن به نوعی تعادل در برجام است. آنچه می‌خوانید مهم‌ترین رویداد‌هایی است که از سال 2013تا به امروز در پرونده برجام رخ داده‌اند.

دوران پیش از برجام

خروج آمریکا از برجام
   دونالد ترامپ پیش و پس از به قدرت رسیدنش با برجام مخالفت می‌کرد اما نمی‌توانست به‌صورت یکجانبه این توافق بین‌المللی را ترک کند. از این‌رو بر برنامه موشکی ایران متمرکز شد تا دولت ایران را ناقض روح برجام نشان دهد. در نهایت آمریکا در اردیبهشت سال‌1397خروج خود از برجام را اعلام کرد.

اجرای برجام
  براساس مفاد توافق برجام درباره روز آغاز اجرایی شدن این توافق، روزی که آژانس انرژی هسته‌ای انجام تعهدات مقدماتی توسط ایران را تأیید کند، برابر بود با 26دی‌ماه 1394.در این روز باراک اوباما، جان کری (وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا) را به‌منظور لغو تحریم‌های ایران راهی وین کرد. در همان روز محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران برای خواندن بیانیه آغاز برجام راهی وین شد. در ساعت پایانی آن روز یوکیا آمانو- مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی- پایبندی ایران به تمام تعهداتش را تأیید کرد و در ساعات اولیه روز 27دی 1394 اجرایی شدن برجام و لغو همه تحریم‌های اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا و همه قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران، توسط فدریکا موگرینی و محمد جواد ظریف قرائت شد.

تأیید شورای امنیت سازمان ملل
  پس از به سرانجام رسیدن توافق برجام در وین، این توافق در تاریخ 29تیر‌ماه 1394در شورای امنیت سازمان ملل به رأی گذاشته شد. با تصویب قطعنامه 2231در این شورا، هر 6قطعنامه قبلی که علیه ایران و در راستای اجرای تحریم‌های اقتصادی این کشور تصویب شده‌بودند، ملغی شدند. در همین تاریخ، اتحادیه اروپا نیز در جلسه شورای وزرای امور خارجه اتحادیه اروپا در بروکسل برجام را تأیید کرد.

ایجاد برجام
   روز سه‌شنبه 14جولای 2015پس از 22‌ماه مذاکره و پس از 17روز مذاکره فشرده، ایران و تیم مذاکره‌کننده موفق شد در وین -پایتخت اتریش- با گروه 1+5به توافق جامع و نهایی بر سر آینده برنامه هسته‌ای ایران برسد. فدریکا موگرینی، مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در نشستی رسمی در مقابل رسانه‌ها با خواندن بیانیه‌ای به زبان انگلیسی و فارسی دستیابی به توافق را اعلام کردند.

توافق ژنو
  پس از گذشت چندین سال از آغاز مذاکرات ایران و گروه 1+5به‌منظور اطمینان قدرت‌های جهانی از عدم‌تولید و توسعه سلاح‌های هسته‌ای توسط ایران و اطمینان ایران از حق خود برای غنی‌سازی سوخت صلح‌آمیز هسته‌ای برای اهداف غیرنظامی در 24نوامبر 2013توافق موقت ژنو بر سر برنامه هسته‌ای ایران در سوئیس امضاء شد؛ توافقی که با متوقف شدن بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای ایران در عوض کاهش تحریم‌های اقتصادی همراه بود.

دوران پس از خروج آمریکا از برجام

  بلافاصله پس از خروج آمریکا از برجام، مجوزهای 2 شرکت بوئینگ و ایرباس برای فروش هواپیمای مسافربری به ایران ابطال شد.
 ابراز تأسف اتحادیه اروپا درباره خروج آمریکا از برجام و اعلام متعهد ماندن این اتحادیه به برجام درصورتی که ایران به تعهداتش در این توافق پایبند بماند.
  روسیه به تصمیم دونالد ترامپ برای خروج از برجام واکنشی تند نشان داد و آن را بی‌اعتنایی توهین‌آمیزی به قواعد بین‌المللی اعلام کرد و گفت آمریکا یک‌بار دیگر برخلاف خواست و اراده دیگر کشورها گام برداشته است.
در11می‌2018محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران عازم چین و روسیه شد تا درباره آینده برجام پس از خروج آمریکا از آن مذاکره کند.
  در ژوئن سال 2018سازمان انرژی اتمی ایران به دستور رهبر معظم انقلاب موظف شد آمادگی لازم برای رسیدن به 190هزار سو را در چارچوب توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های بزرگ جهانی فراهم کند.
 یوکیا آمانو، مدیرکل وقت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز 4ژوئن 2018اعلام کرد بازرسان این آژانس از تمامی مراکز و تاسیسات هسته‎ای ایران که نیاز به بازرسی داشته‌، بازدید کرده‌اند.
  در تاریخ پنجم نوامبر 2018دور اول تحریم‌های آمریکا علیه ایران اجرایی شد. مبادلات با دلار، ریال، خرید و فروش و صدور و بیمه محموله‌های طلا و فلزات گرانبها، خرید و فروش اسناد و اوراق بهادار و تحریم صنایع خودروسازی در ردیف گروه اول تحریم‌های آمریکا علیه ایران بود که از سر گرفته شد.
 حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران، ساعتی پس از سخنرانی دونالد ترامپ، همتای آمریکایی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در روز 26سپتامبر 2018در سخنرانی خود با انتقاد شدید از خروج آمریکا از برجام، اعلام کرد ایالات متحده آمریکا بنابر لوث کردن نهادهای بین‌المللی دارد. او گفت: امنیت بین‌المللی بازیچه مسائل داخلی آمریکا نیست.
 در همین برهه، جلسه شورای امنیت سازمان ملل متحد با موضوع مبارزه با گسترش تسلیحات کشتار جمعی به ریاست دونالد ترامپ برگزار شد و با وجود حمله شدید ترامپ  به دولت ایران، کشورهای دیگر از توافق هسته‌ای ایران دفاع و بر حفظ آن تأکید کردند.
 در همین‌ماه وزیران خارجه آلمان، بریتانیا، چین، روسیه و فرانسه و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پس از نشستی در نیویورک تصمیم خود به ایجاد تسهیلات مالی برای ایران را اعلام کردند. این وزرا در بیانیه‌ای مشترکی اعلام کردند با توجه به فوریت و ضرورت دستیابی به نتایجی ملموس، شرکت‌کنندگان در این جلسه از پیشنهادهای عملی برای ادامه و توسعه مجاری پرداخت مالی به ایران به‌ویژه ایجاد یک وسیله هدف ویژه (اس پی وی) برای ایجاد تسهیلاتی جهت پرداخت‌های مرتبط با ایران ازجمله برای صادرات نفت با هدف حفاظت از آزادی فعالان اقتصادی این کشورها جهت دنبال کردن مبادلات مشروع با ایران استقبال کردند.
 در 29اکتبر 2018دیپلمات‌های اروپایی اعلام کردند هیچ‌یک از دولت‌های عضو اتحادیه اروپا تمایلی به میزبانی دفتر اداری کانال مالی این اتحادیه با ایران را ندارند.
  در نوامبر سال 2018دور دوم تحریم‌های آمریکا علیه ایران اجرا شد. این دور از تحریم‌ها صنعت نفت و گاز و پتروشیمی، کشتیرانی و نظام بانکی ایران را هدف قرار داد. با وجود این دولت آمریکا با درخواست چند کشور ازجمله هند، ایتالیا و ژاپن برای معافیت موقت از این تحریم‌ها موافقت کرد.
  در نخستین‌ماه سال 2019میلادی 3 کشور آلمان، فرانسه و انگلیس با انتشار بیانیه‌ای مشترک درباره راه‌اندازی کانال ویژه مالی با ایران اعلام کردند در ادامه تعهد و تلاش‌های خود برای حفظ توافق هسته‌ای که به تصویب شورای امنیت سازمان ملل رسیده است، به‌طور رسمی اینستکس (ابزار حمایت از تبادلات تجاری) را راه‌اندازی کرده‌اند.
 ایران در سالگرد خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در‌ماه می ‌سال 2019نخستین گام کاهش تعهدات برجامی خود را برداشت. در بیانیه 8می‌2019شورای‌عالی امنیت ملی ایران اعلام شد ایران دیگر خود را متعهد به رعایت محدودیت‌های نگهداری ذخایر اورانیوم غنی‌شده و ذخایر آب سنگین نمی‌داند اما به کشور‌های باقی‌مانده در برجام 60روز برای اجرای تعهدات خود به‌ویژه در حوزه‌های بانکی و نفتی فرصت می‌دهد.
 در تاریخ 28ژوئن 2019آلمان، فرانسه و بریتانیا، کانال مالی برای دور زدن تحریم‌های آمریکا و معامله با ایران ایجاد کردند و اتحادیه اروپا با انتشار بیانیه‌ای ضمن اعلام این مطلب از عملیاتی شدن این کانال مالی خبر داد و اعلام کرد تلاش‌ها برای رفع تحریم‌ها شدت گرفته‌است. عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران هم عملیاتی شدن اینستکس را تأیید و اعلام کرد این اقدام گامی به جلو اما ناکافی است.
  ایران روز دوشنبه 7جولای 2019، گام دوم کاهش تعهدات هسته‌ای خود را در واکنش به نقض برجام از سوی آمریکا و بدعهدی‌های اروپا، برداشت. ایران اعلام کرد تهران براساس بندهای 26و 36توافق هسته‌ای، مجاز به تعلیق تعهد خود در بند 5برجام، یعنی حفظ سطح غلظت اورانیوم تا 3.67درصد است.
  گام سوم کاهش تعهدات ایران در 15شهریور 1398برداشته شد که تمامی محدودیت‌های مربوط به تحقیق و توسعه در زمینه انواع سانتریفیوژهای جدید و هر آنچه برای غنی‌سازی نیاز بود از موارد گام سوم اعلام شد.
  ایران در روز 6سپتامبر 2019گام چهارم کاهش تعهدات برجامی خود را برداشت. به واسطه این گام مخزن 2هزار و 800کیلویی حاوی حدود 2هزار کیلوگرم گاز هگزافلوراید اورانیوم UF6تحت نظارت بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از انتقال از نطنز به فردو، در سالن خوراک‌‌‌دهی مجتمع شهیدعلیمحمدی فردو قرار گرفت و تزریق گاز به سانتریفیوژها آغاز شد. این اقدام واکنش‌ اروپایی‌ها را در پی داشت.
  کشورهای بلژیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، نروژ و هلند در روز 29نوامبر 2019با انتشار بیانیه مشترکی اعلام کردند که درصورت پایبندی کامل ایران به تعهدات مندرج در برجام، به سازوکار مالی اروپا (اینستکس) خواهند پیوست.
  ایران گام پنجم کاهش تعهدات خود در برجام را در تاریخ 6ژانویه 2020برداشت و اعلام کرد دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی شامل ظرفیت غنی‌سازی‌، درصد غنی‌سازی‌، میزان مواد غنی شده و تحقیق و توسعه مواجه نیست. در پی این اقدام، جوزپ بورل- مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا- با ابراز تأسف از اظهارات اخیر ایران درباره کاهش تعهداتش نسبت به توافق هسته‎ای اعلام کرد پس از این اتحادیه اروپا در زمینه بررسی تعهدات ایران نسبت به برجام بر ارزیابی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متکی خواهد بود.