یخچال حاج رجب؛ آخرین بازمانده

سودابه رنجبر

اسم یخچال که می‌آید همه ما به یاد یخچال خانه‌مان می‌افتیم؛ همان که گوشه آشپزخانه جا خوش کرده و بسیار محبوب همه اعضای خانواده است. اما تا همین ۸۰ سال پیش شکل و شمایل یخچال‌ها طور دیگری بود. درست قبل از اینکه پای یخچال‌های نفتی به خانه‌ها باز شود، در کل تهران ۲۴ یخچال ثبت شده وجود داشت که آن را هم با آجر و کاهگل ساخته بودند.

یخچال‌های بزرگی که واقعاً چال یخ بودند و ما امروز نام یخچال‌های گوشه آشپزخانه‌مان را از همان یخچال‌ها گرفته‌ایم. ساخت یخچال‌های تهران یکی از معماری‌های مهم آن دوران محسوب می‌شد که تأثیر مهمی در زندگی روزمره مردم داشت. دیوار کاهگلی یخچال با چینه‌های شرقی‌ـ غربی باید آنقدر اصولی ساخته می‌شد و تا ارتفاع ۲۰‌متر بالا می‌رفت که سایبان یخ‌ها در طول سال شود. قبل از اینکه برج‌های مسکونی سر به فلک کشیده از زمین سبز شوند دیوار یخچال‌ها عظمتی داشتند؛ طوری که وقتی پای آن می‌ایستادی و بلندای دیوار را نگاه می‌کردی کلاه از سر می‌افتاد.   
    
یخچال‌ها پیشینه طولانی دارند. با پیگیری آثار به جا مانده رد پای آنها را می‌شود تا دوران صفویه دنبال کرد. در سفرنامه «جان فراینر» می‌توان از دیرینه بودن شیوه یخچال‌سازی و ذخیره یخ مطلع شد. او که در قرن یازدهم میلادی سفری به ایران کرده بود احتمال می‌دهد یخچال‌سازی همراه با مغول‌ها وارد ایران شده باشد. پس از او «ژان شاردن» دانشمند و جهانگرد فرانسوی که در دوران حکومت صفویه چندین بار به ایران سفر کرده است در پژوهش‌های خود از یخچال‌های ایران می‌گوید. هرچند در دوران قاجار استفاده از یخچال‌ها در تهران متداول شد تا جایی که بخش مهمی از زندگی معیشتی و فرهنگ مردم ایران را شکل داد. 

«حمید ناصری» تهران‌شناس که مطالعات زیادی بر یخچال‌های تهران انجام داده است می‌گوید: «یخچال‌ها اغلب در کویرها ساخته می‌شدند. اما از وقتی تهران دارالخلافه شد به این شهر نیز راه پیدا کردند. طبق بررسی‌ها می‌توان نتیجه‌گیری کرد که وقتی دورتادور تهران خندقی حفر شد بعدها از بخش‌هایی از آنها به‌عنوان گودال یخچال 
استفاده کردند.»

این تهران‌شناس مدتی با تیم پژوهشی که از کشور دانمارک برای پژوهش درباره یخچال‌ها به ایران آمده بودند همکاری کرده است و یافته‌های جالبی در این زمینه دارد: «بیشتر یخچال‌ها در مسیر قنات‌ها ساخته می‌شدند تا آبگیری آنها در اواخر فصل پاییز راحت‌تر باشد. مثلاً یخچالی که در محله پاسداران امروزی قرارداشته و هنوز هم نام خیابان یخچال را روی خود دارد از کنار قنات حاج علیرضا می‌گذشت. درضمن قنات‌هایی که آب گوارایی داشتند به سمت یخچال‌هایی هدایت می‌شد که یخ مصرفی درباریان را تأمین می‌کرد.» 



ساختمان یخچال‌ها

ساختمان یخچال عبارت بود از زمینی بزرگ با دیواری شرقی‌ـ غربی، چینه‌ای و بسیار بلند که برای جلوگیری از تابش آفتاب بنا می‌شد. در بخش شمالی دیوار که در زمستان به سبب مایل تابیدن آفتاب همیشه سایه بود چالی در زمین به‌صورت استخر یا آبگیر حفر می‌کردند و در کنار آن انباری در عمق زمین می‌ساختند. چاله‌ای که در آن یخ گرفته می‌شد «یخ چاوان» و انباری را که یخ‌ها در آن روی هم تلنبار می‌شد «توچال» یا «پاچال» می‌نامیدند. به‌طور کلی برای ذخیره و نگهداری یخ، 3نوع یخچال در ایران متداول بود؛ یکی یخچال گنبدی که گنبد بزرگ خشتی بر فراز چال یا مخزن مخروطی شکل ساخته می‌شد و بیشتر در حاشیه کویر به چشم می‌خورند. یخچال‌های زیرزمینی که بیشتر در نواحی شمال مرکزی ایران مانند تهران و ساوه و... بودند و یخچال‌های بدون طاق که در اصفهان بنا می‌شدند. 

یخچال دوقلو

اواخر دوره قاجار به دلیل گرایش مردم به استفاده از یخ، ساخت یخچال‌های دوقلو رسم شد؛ مثل روزگار ما که استفاده از یخچال‌های ساید بای ساید مد شده است. هرچند استفاده از این یخچال‌ها زمانی نپایید و با لوله‌کشی آب در سال ۱۳۳۰ ساخت یخچال از رونق افتاد. طوری که از قریب به ۷۰ سال گذشته تا امروز دیگر اثری از یخچال‌های آن دوران برجا نمانده است. 

یخچال پدر پهلوان تختی
ناصری تنها اثر به جا مانده از یخچال‌های تهران را یخچال حاج رجب (پدر پهلوان تختی) در محله خانی‌آباد، خیابان تختی معرفی می‌کند که از آن فقط چین‌های دیوارکاهگلی‌اش به جا مانده است؛ همان دیواری که ۲۰۰سال پیش سایبان یخ‌های اهالی محله بود اما امروز مثل یک قاب تاریخی بوستان «گل محمدی» را تحت‌الشعاع خود قرارداده است. 

یخچال‌های طبیعی
پیش از اینکه معماری یخچال‌ها باب شود مردم تهران یخ مصرفی خود را از کوه‌های شمیرانات به وسیله چهارپایان تأمین می‌کردند. نزدیک‌ترین یخچال طبیعی به تهران فاصله بین قله‌های «ریزان»، «مهرچال» و «یخچال» بود که در تمام طول سال یخ داشت و یخ خانواده‌های متمول را تأمین می‌کرد. البته بعد از آن نیز غار«یخ مراد» در کرج یخ مصرفی مردم را تأمین می‌کرد. 




 با تخریب آثار ملی حافظه‌مان را از دست می‌دهیم

سال‌ها پیش وقتی تعداد یخچال‌های شهر تهران افزایش پیدا کرد، یخ‌فروشی یکی از مشاغل درآمدزا شد و حاجی یخچالی یعنی همان صاحب یخچال در محله اعتباری داشت. اهمیت یخچال‌ها علاوه بر خنک کردن آب در چله تابستان دلیل دیگری هم داشت؛ اینکه در تهران کم‌آبی بود. وقتی آب لوله‌کشی به تهران آمد یخچال‌ها کاربرد خود را از دست دادند. «ناصر پازوکی» عضو هیئت علمی سازمان میراث فرهنگی تهران در مورد اهمیت آثار تاریخی و یخچال‌هایی که طی چند دهه اخیر تخریب شده‌اند می‌گوید: «معماری به جا مانده از آب‌انبارها، کاروانسراها، حمام‌ها، قلعه‌ها، برج و باروها نشانگر شناسنامه کشورمان است.

وقتی آنها را تخریب می‌کنیم دقیقاً به این معنی است که حافظه تاریخ را از وجود خودمان پاک می‌کنیم. مثل وقتی که یک روز ازخواب بیدار شویم و احساس کنیم حافظه‌مان پاک شده. این در حالی است که کشورهای دیگر تلاش می‌کنند برای خود هویت‌های جعلی بسازند ولی ما با سهل‌انگاری، آنچه را که داریم به راحتی از دست می‌دهیم.» پازوکی می‌افزاید: «بناهای تاریخی از روش‌های سازگاری انسان با محیط پیرامون خود در قرون گذشته حرف می‌زنند. ازمهندسی و معماری نسل‌های گذشته و تمدن یک ملت می‌گویند ودرواقع گذشته چراغ راه آینده است و با حفظ آن می‌توان آینده روشن‌تری ساخت.»

پازوکی از اهمیت دوم این آثار تاریخی که بیشتر جنبه اقتصادی دارد می‌گوید و می‌افزاید: «وقتی آثار و ابنیه تاریخی‌مان را حفظ کنیم قطعاً می‌توانیم به صنعت گردشگری جان تازه‌ای ببخشیم. اما باز هم آنچه که اهمیت دارد حفظ این آثاراست تا بتوانیم جذب گردشگر داشته باشیم. اگر یخچال‌ها را حفظ کرده بودیم امروز امید داشتیم که حداقل سایت گردشگری یخچال‌های تهران را فعال می‌کردیم اما صد حیف؛ ‌ای کاش مراقب دیگر آثار تاریخی کشورمان باشیم.»