یادگار ماندگار صدراعظم

بهنام سلطانی

قریب به 173سال قبل و در بحبوحه شکست‌های سنگین ایران در چند جنگ مهم و انعقاد قراردادهای ننگین گلستان و ترکمنچای، دولتمردان ایرانی برای ریشه‌یابی عدم‌توفیق ارتش در برابر سپاه بیگانه به صرافت افتادند، اما امیر کبیر که تازه به صدارت رسیده بود بیش از همه دولتمردان دوره قاجار برای محوشدن این شکست‌ها از خاطره مردم و تقویت بنیه دفاعی کشور تقلا کرد و دست‌آخر به این نتیجه رسید که ضعف علمی و نداشتن دانش کافی محصول این شکست‌هاست. آنطور که در کتب تاریخی آمده در همان دوره پیشنهادهایی برای بازیابی اقتدار از دست‌رفته ایرانیان مطرح می‌شود؛ مثلا اینکه برای دفاع از مرزهای کشور مستشار خارجی استخدام کنیم یا نخبه‌های ایرانی برای ادامه تحصیل به کشورهای خارجی گسیل شوند. اما امیرکبیر روی گزینه دیگر یعنی تاسیس مدرسه علمی و استخدام مربیان طرازاول اروپایی و تحصیل نخبه‌های ایرانی در این مدرسه، پافشاری کرد. سنگ بنای مدرسه تاریخی دارالفنون در قسمتی از ارگ سلطنتی از همان موقع گذاشته و این مدرسه در یک بازه زمانی سه‌ساله ساخته شد. از سال 1268هجری قمری تا چهار دهه قبل نخبه‌های بسیاری از این مدرسه فارغ‌التحصیل شدند و بعدها به صدارت و وزارت رسیدند. از این‌رو مدرسه دارالفنون را می‌توان مظهر و نماد تربیت دانشمندان تازه‌نفس ایرانی دانست و نمی‌توان اهمیت این بنای تاریخی را نادیده گرفت. حیف است که در 20دی‌ماه و سالگرد قتل امیرکبیر سری به مدرسه تاریخی دارالفنون که بدون تردید یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی و فرهنگی تهران است، نزنیم.

   نماد مبارزه با استکبار 
مدرسه دارالفنون برخلاف دیگر بناهای تاریخی ایران، زرق و برق چندانی ندارد اما وجه تاریخی آن همواره مهم قلمداد می‌شود. دارالفنون در زمان خودش به نوعی نماد مبارزه با استکبار هم بوده است؛ چرا که امیرکبیر برای نشان‌دادن عزمش برای کوتاه‌کردن دست استعمارگران غربی، دستور استخدام مربیان اتریشی را صادر می‌کند و به دولت‌های انگلیس و فرانسه که نفوذ زیادی در دربار قاجار داشتند اعتنایی نمی‌کند. دوره صدارت امیرکبیر 3سال و 3‌ماه بوده و او در همین بازه زمانی نسبتا کوتاه مدرسه دارالفنون را تاسیس می‌کند و چه طعنه‌آمیز که 13روز قبل از اینکه درهای این مدرسه به روی دانش‌آموختگان ایرانی باز شود، امیرکبیر را از صدارت عزل می‌کنند و چند روز بعد در حمام فین کاشان به قتل می‌رسد. اما او قبل از پایان زندگی به افراد مورد اعتمادش سفارش می‌کند که برای استقبال از مربیان مجرب اتریشی به مرز بازرگان بروند. به این ترتیب بنیانگذار مدرسه‌ای که از آن به‌عنوان نخستین دانشگاه ایرانیان هم یاد می‌کنند به غایب بزرگ مراسم افتتاحیه بدل می‌شود اما دارالفنون در این دهه‌های طولانی محلی برای آموزش دانش و فناوری‌های نوین به ایرانیان بوده و نام امیرکبیر با این مدرسه تاریخی عجین است.

   بهشت مربیان اتریشی 
از دکتر پولاک اتریشی و ژنرال پروسکی لهستانی به‌عنوان نخستین اساتید مدرسه دارالفنون نام برده می‌شود و بعدها جمعی دیگر از اساتید و ژنرال‌های اتریشی برای آموزش دانش‌آموختگان ایرانی به آنها ملحق می‌شوند. از این‌رو مربیان و استادان اتریشی نقشی بی‌بدیل در آموزش دانش‌آموختگان ایرانی داشته‌اند و به همین دلیل مورد احترام دولتمردان وقت قرار می‌گیرند. به همین علت هم بخشی از ضلع جنوبی مدرسه که امروزه به مسجد تبدیل شده به محل استقرار و زندگی آنها تبدیل می‌شود و در واقع مربیان اتریشی در گوشه‌ای از ارگ سلطنتی یا همان کاخ گلستان سکونت می‌یابند. اگر از مدرسه تاریخی دارالفنون بازدید کردید حتما سراغی هم از محل استقرار مربیان اتریشی بگیرید؛ چراکه تماشای بنای زیبای این بخش از مدرسه خالی از لطف نیست. آنطور که در نسخه‌های خطی دوره قاجار آمده، طی 12دوره تحصیلی بالغ بر 1100نفر از مدرسه دارالفنون فارغ‌التحصیل شدند که برخی از آنها به مقام‌های عالی علمی و سیاسی رسیدند و در تحول تدریجی جامعه ایرانی و بسط و گسترش دانش و فناوری‌های نوین نقشی اساسی ایفا کردند و برخی دیگر در حوادث مهم تاریخی و سیاسی همچون انقلاب مشروطه نقش داشتند.


   اولین‌ها در دارالفنون 
تماشاخانه ضلع جنوبی مدرسه دارالفنون یکی دیگر از بخش‌های این بنای تاریخی است که با گذشت سال‌های طولانی بارها تغییر کاربری داده و امروزه از آن به‌عنوان سالن برگزاری جلسات و همایش‌ها استفاده می‌شود. تماشاخانه سابق به‌گونه‌ای ساخته شده که تماشاگر، اشراف کاملی به صحنه دارد و افرادی که در صف‌های جلو می‌نشینند جلوی دید سایر تماشاگران را نمی‌گیرند. ستون‌های بلند این سالن یادگار سال‌های دور است و صحنه جمع و جوری که سال‌ها به اجرای نمایش اختصاص داشت دست نخورده باقی مانده است. تماشاخانه مدرسه دارالفنون قبل از ظهور تماشاخانه‌های پرتعداد در خیابان لاله‌زار تهران، محل اجرای نمایش بوده و به همین دلیل عنوان نخستین تماشاخانه پایتخت را یدک می‌کشد. بنابراین تماشای بقایای نخستین تماشاخانه تهران خالی از لطف نیست و هنگام بازدید از مدرسه تاریخی دارالفنون سری هم به ضلع جنوبی و تماشاخانه‌ای که اکنون به سالن همایش و کنفرانس بدل شده بزنید. مدرسه دارالفنون به‌عنوان نسخه پیشرفته مکتب‌خانه و نقطه‌عطفی در نظام آموزشی و نخستین مدرسه مدرن ایران شناخته می‌شود و جالب اینکه مجموعه‌ای از اولین‌ها را هم در دل خود جای داده است. نخستین مرکز تربیت معلم در این مدرسه شروع به‌کار کرده است. نخستین سالن ورزشی در دارالفنون تاسیس می‌شود و مردم باخبر می‌شوند که در جایی غیر از زورخانه‌های سنتی می‌توانند ورزش کنند. نخستین عمل جراحی ایران توسط دکتر پولاک در این مدرسه به ثبت رسیده است. دکتر پولاک اتریشی به قصد آموزش دانش‌آموختگان رشته طب، جسد یک میت را کالبدشکافی می‌کند تا شاگردانش با آناتومی بدن انسان آشنا شوند. 



   مدرسه‌ای در خدمت نظام 
ساخت بنای مدرسه دارالفنون با معماری آقامحمد تقی‌خان معمارباشی، از معماران بنام دوره قاجار، شروع شد و طراحی مدرسه بعد از سفرهای متعدد امیرکبیر به برخی کشورهای اروپایی مثل روسیه و الگوبرداری از دولت عثمانی سر و شکل گرفت. آنطور که در تاریخچه ساخت دارالفنون آمده، این مدرسه در 2مرحله ساخته شده؛ بار اول به معماری آقا‌محمد‌خان معمار‌باشی و بار دوم به معماری مارکوف، از معماران بنام روسی. دارالفنون ابتدا برای آموزش فنونی که در خدمت نظامی‌گری باشد ساخته شد. مثلا در رشته موسیقی، مارش جنگی هم تدریس می‌شد یا در رشته طب، شیوه درمان سربازان جنگی آموزش داده می‌شد اما با گذشت زمان، دارالفنون به جایی برای تربیت نخبه‌های هنری و فرهنگی بدل شد. شاید به همین دلیل ناصرالدین شاه و دولتمردان دوره قاجار اهمیت بسیاری برای این مدرسه قائل بودند و چنین بنایی در موقعیتی استراتژیک و مشرف به ارگ سلطنتی ساخته شد. بد نیست بدانید این مدرسه تاریخی به قنات مرکزی تهران هم دسترسی داشته چون دلتمردان وقت معتقد بودند در جایی که آب باشد آبادانی هم پدیدار خواهد شد. همه این نشانه‌ها از اهمیت دارالفنون در دوره‌های مختلف تاریخی حکایت دارد و امروزه به‌عنوان نماد پیشرفت جامعه ایرانی و البته نشانه‌ای پررنگ از عزم دولتمردانی مثل امیرکبیر برای مقابله با استعمار است.

   کلاس‌هایی که اتاق موزه شد 
طراحی مدرسه تاریخی دارالفنون به‌گونه‌ای است که 4راهرو یا همان «یال» در چهار سوی مدرسه و دور تا دور حیاط مرکزی ساخته شده و چنین طراحی منحصر به فردی بدون دلیل هم نیست. به‌دلیل کمبود برق و روشنایی، کلاس‌های درس رو به آفتاب و مشرف به حیاط بنا شده‌اند و به این ترتیب نور کلاس‌ها در ساعات تدریس به راحتی تامین می‌شد. در طراحی اولیه، 50کلاس در یک طبقه ساخته شده که شباهت زیادی به حجره‌های حوزه‌های علمیه دارد. این کلاس‌ها در یال‌ها یا همان راهروهای شرقی و غربی واقع شده‌اند و بعد از آنکه نام مدرسه دارالفنون به‌عنوان میراث فرهنگی به ثبت رسید، هر کدام از این کلاس‌ها به جایی برای معرفی مشاهیر علمی، فرهنگی و هنری ایران بدل شدند و امروزه به‌عنوان«اتاق موزه»  از آنها نام برده می‌شود. مدرسه دارالفنون شامل 7 اتاق موزه با نام‌های مشاهیر، شهدای دانش‌آموز، شهدای فرهنگی، وزرا، دانش‌آموختگان و معلمین و اتاق موزه دارالفنون و امیرکبیر است و هر کدام به تصاویر بزرگ و شرح زندگی مشاهیر علمی و فرهنگی و هنری ایران مزین شده‌اند. مثلا در اتاق موزه مشاهیر نام چهره‌هایی نظیر محمد علی فروغی، شمس آل‌احمد، فریدون آدمیت، جلال آل‌احمد، نادرابراهیمی و... به‌عنوان شخصیت‌های مهم و تأثیرگذاری که در دارالفنون تحصیل کرده‌اند مشاهده می‌شود.

   ماجرای مسیر شاه‌رو 
ضلع شمالی مدرسه یکی از مهم‌ترین بخش‌های این بنای تاریخی است. در طبقه دوم ضلع شمالی جایی به نام « مسیر شاه‌رو» ساخته شده و جایگاه بسیاری از پادشاهان ایرانی بوده که هر از گاهی از دارالفنون بازدید می‌کردند. این مسیری است که پادشاه از کاخ گلستان و ارگ سلطنتی مستقیما طی می‌کرده تا به دارالفنون برسد. مسیر شاه‌رو تا وقتی کاخ گلستان دارالعماره بود اهمیت بسیاری داشت و کسی جز پادشاه نمی‌توانست در این مسیر قدم بزند. آنطور که در روایت‌های تاریخی آمده، نخستین گروه دانش‌آموختگان دارالفنون ، 100نفر از شاهزاده‌ها و فرزندان اعیان و امرا که برای تحصیل در مدرسه انتخاب شده بودند، توسط میرزا محمد علی خان، وزیر دول خارجه، به ناصرالدین شاه معرفی شدند. بنابر این دارالفنون در سال‌های ابتدایی فعالیتش جزو تشکیلات دربار بود و ریاست آن به عزیز‌خان سردار کل که زیرنظر شاه فعالیت می‌کرده سپرده می‌شود. ناصرالدین‌شاه مالیات ملایر و تویسرکان را به اداره دارالفنون اختصاص داده بود و خودش هم چندبار در سال به مدرسه سرکشی می‌کرد و معمولا در مراسم فارغ‌التحصیلی دانش‌آموزان حضور می‌یافت. مسیر شاه‌رو به همین دلیل ساخته می‌شود و بقایای آن هنوز در ضلع شمالی مدرسه قابل مشاهده است.



نخستین کتاب درسی کشور در دارالفنون به چاپ رسیده است. نخستین بالون از مقابل در اصلی این مدرسه به آسمان رها شده و نخستین دستگاه رادیولوژی توسط دکتر حسابی و در کلاس‌های درس دارالفنون ساخته شده است. این دستگاه که طول آن بیش از 40متر است هم‌اکنون در موزه شخصی دکتر حسابی نگهداری می‌شود. کمتر کسی می‌داند که نخستین فرستنده رادیویی هم توسط دکتر حسابی در دارالفنون ساخته شده است.

   قدیمی‌ترین زنگ مدرسه
درست زیر مسیر شاه‌رو، زنگ مدرسه تعبیه شده است. زنگ ساده و رنگ و رو رفته با ترکیبی از چوب و آهن و یک طناب بلند سفیدرنگ. تنها چیزی که در این سال‌های طولانی دست نخورده باقی مانده همین زنگ مدرسه درالفنون است. پادشاهان بسیاری از وزرای دوره قاجار و پهلوی اول معمولا در فصل بازگشایی به مدرسه دارالفنون می‌رفتند و این زنگ را به صدا درمی‌آوردند. از این‌رو قدیمی‌ترین زنگ مدرسه در ایران را می‌توان نماد کسب علم و تحصیل در کشور دانست. روی سنگ مرمری که پایین زنگ مدرسه نوشته سال 1268 هجری قمری از نخستین تاریخ نصب آن حکایت دارد. تردیدی وجود ندارد که زنگ مدرسه دارالفنون قدیمی‌ترین زنگ مدرسه در ایران است.

   معماری خاص سالن پلکانی 
یکی از جذابیت‌هایی که در یال شرقی مدرسه واقع شده، سالن پلکانی است که نام آن با معماری عجیب و منحصر به فردش ارتباط مستقیم دارد. سالن پلکانی در سال‌هایی که دارالفنون تازه تاسیس شده بود یکی از کلاس‌های یال شرقی بود با این تفاوت که جلسات مهم و امتحانات دانش‌آموختگان را در آن برگزار می‌کردند. طراحی این سالن به‌گونه‌ای است که برای رسیدن به انتهای کلاس باید از پله‌هایی که روی زمین تعبیه شده عبور کنید و هر چه به انتهای کلاس نزدیک شوید اشراف بیشتری به تخته سیاه خواهید داشت. طراحی این کلاس یکی از کارهای ماندگار مارکوف روسی است و شمایل کالج‌های اروپایی که مشرف به تخته سیاه و مربی ساخته می‌شوند را دارد. پنجره‌های بزرگ چوبی یا همان هشتی‌ها با شیشه‌های رنگارنگ، جذابیت سالن پلکانی را دوچندان کرده و با وجود آنکه همگی مشرف به حیاط مرکزی ساخته شده‌اند، دیگر نیازی به روشن‌کردن لامپ نیست.

   بازسازی با کمک روس‌ها 
دارالفنون در دوره پهلوی اول دستخوش تغییراتی می‌شود و دولتمردان وقت برای مرمت این مدرسه تاریخی و جلوگیری از ویرانی احتمالی آن به صرافت می‌افتند. به همین دلیل دستور مرمت یال‌های شرقی و غربی و جنوبی توسط میرزا یحیی‌خان اعتمادالدوله- وزیر خارجه وقت- صادر می‌شود و پروسه مرمت این مدرسه از سال 1308تا 1313زمان می‌برد. دوران مرمت دارالفنون را دوره دوم ساخت این مدرسه می‌دانند که با طراحی و نظارت مرکوف روسی انجام شده است. بعد از پایان عملیات مرمت، دارالفنون تا حد زیادی تغییر شکل می‌دهد و به بنایی بدل می‌شود که هم‌اکنون قابل مشاهده است. مدرسه کهنسال و تاریخی دارالفنون بعد از ترمیم تا سال تحصیلی 64- 1363پذیرای دانش‌آموزان دوره دبیرستان بوده و در سال 1368یک‌بار دیگر به مرکز تربیت معلم تبدیل می‌شود. از سال 1368تا سال 1375هم از این مدرسه به‌طور موردی استفاده شده و به واسطه بالا رفتن سن بنای مدرسه و مستهلک شدن بنا، به حالت نیمه‌تعطیل درمی‌آید تا اینکه در سال 1375به‌عنوان میراث فرهنگی به ثبت می‌رسد. این بنای تاریخی تا سال 1393 بنا به دلایل نامعلومی متروکه بود اما بعد از مصوبه وزارت آموزش و پرورش مسئولیت نگهداری از آن از منطقه 12شهرداری تهران به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش محول می‌شود. بنای دارالفنون در این 5سال یک‌بار دیگر ترمیم شد و اکنون به حیات خود ادامه می‌دهد.

   بازدید رایگان است
دارالفنون را باید یادگار مهم امیرکبیر بدانیم اما معلوم نیست چرا حمام فین کاشان که محل به قتل رسیدن امیرکبیر است بیش از دارالفنون که نقطه عطفی در تاریخ فرهنگ و هنر ایران است مورد توجه عموم قرار گرفته و بازدید‌کنندگان بیشتری دارد. حمام فین کاشان نقطه تاریک تاریخ است اما دارالفنون به‌عنوان مظهر تدبیر امیرکبیر برای آبادانی ایران شناخته می‌شود، ولی تعداد بازدیدکننده‌های این دو محل تاریخی نشان می‌دهد در میان ابنیه تاریخی، دارالفنون تا حدودی مهجور مانده و کمتر کسی به این مدرسه تاریخی که در ورودی آن از خیابان پر رفت‌وآمد ناصر خسرو است سر می‌زند. مسعود بهرامی، رئیس مدرسه تاریخی دارالفنون که تاریخ شفاهی این مدرسه هم به شمار می‌رود از برنامه‌هایی که برای جذب بیشتر بازدیدکننده‌ها درنظر گرفته شده خبر می‌دهد و می‌گوید: «برای آینده مدرسه دارالفنون برنامه‌های مفصلی در نظر گرفته که یکی از آنها اتمام عملیات مرمت یال غربی و طبقه دوم و هشتی‌ها و درهای چوبی مدرسه است. دارالفنون در مرحله بعد به گنجینه تعلیم و تربیت و موزه آموزش و پرورش بدل خواهد شد. برنامه سوم این است که دارالفنون را به کانون تربیت دانش‌آموزان تبدیل کنیم و در کنار این فعالیت‌ها، جلسات نویسندگان و مولفین در این محل برگزار خواهد شد». آنطور که رئیس مدرسه تاریخی دارالفنون می‌گوید روزهای عادی از ساعت 9تا 17و پنجشنبه‌ها تا ساعت 14بازدید از این مدرسه تاریخی برای عموم رایگان است اما به‌زودی بازدید در7روز هفته و از ساعت 9تا 17 امکان‌پذیر خواهد بود.