سدسازی بدون مطالعه

الهام مصدقی‌راد _ خبر‌نگار

همان اندازه که بر سرعت قطار سدسازی افزوده می‌شود، فعالان و کارشناسان محیط‌زیست نیز نگران‌تر می‌شوند. به‌رغم تمام اظهارنظرها و اعلام نگرانی‌ها از عواقب احداث سدهای متعدد در کشور، تاکنون هیچ تغییری در برنامه «تولید انبوه» سازه‌های آبی در کشور رخ نداده است.

تاکنون 647سد در ایران ساخته شده و 146سد نیز در دست ساخت است و احداث 537سد دیگر در دست مطالعه قرار دارد. با این حال سیلاب‌ها همچنان تخریب می‌کنند و تالاب‌ها خشک و بی‌آب مانده‌اند و این وضعیت در حال تشدید است. وزارت نیرو اما همچنان بر آمارهای قابل توجه احداث سد تأکید دارد و از برنامه افزودن به تعداد سدهای کشور تا پایان سال آینده خبر می‌دهد.
هفته گذشته و در جریان سفر استانی رئیس‌جمهوری به استان اردبیل و بازدید از پروژه‌های عمرانی این استان، رضا اردکانیان، وزیر نیرو اعلام کرد: دولت فعلی تاکنون 39سد بزرگ احداث کرده و قرار است در مدت و یک‌سال‌ونیم باقیمانده از دولت، 31سد بزرگ دیگر نیز به بهره‌برداری برسد.
زمزمه‌های احداث 31سد جدید که وزیر نیرو از آنها سخن گفته است، پس از سیلاب بهاری ابتدای سال‌جاری شدت بیشتری یافت. فعالان حوزه سدسازی در ابتدای پاییز و براساس پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی مبنی بر احتمال وقوع دوباره سیلاب در بارش‌های پاییزی، بار دیگر بر اهمیت سدسازی برای مقابله با سیلاب تأکید کردند. اما همان زمان نیز متخصصان حوزه آب و محیط‌زیست با صدای بلند اعلام کردند اثرات تخریبی پروژه‌های سدسازی بسیار بیش از اثرات مثبتی است که مدافعان سدسازی از آنها سخن می‌گویند. چون از نگاه متخصصان آب و محیط‌زیست، آنچه سیلاب‌ها را شدیدتر می‌کند، ‌تخریب جنگل‌ها، خشک‌شدن رودخانه‌ها و ممانعت از جریان طبیعی آب به‌دلیل احداث سد و بارگذاری‌های جمعیتی در بستر رودخانه‌های خشک‌شده است.

ساخت بسیاری از سدها غیرضروری بود 
رئیس مرکز تحقیقات آب دانشگاه شهرکرد اما پاسخ این پرسش‌ها را در «مطالعات نادرست و ناکافی در احداث سد» می‌داند. رسول میرعباسی به همشهری می‌گوید: «معمولا گروه‌های سیاسی و نمایندگان مجلس برای مقاصد سیاسی و رأی‌آوری بیشتر فشار زیادی برای احداث سد در مناطق تحت نفوذ خود وارد می‌کنند و حتی در مرحله مطالعاتی نیز با اعمال نفوذ، پروژه‌های سدسازی را توجیه‌پذیر جلوه می‌دهند. درحالی‌که ساخت بسیاری از سدها هیچ لزومی نداشته و فقط پول و بیت‌المال را هدر داده است و در نهایت سدی که ساخته می‌شود کارایی و راندمان لازم را ندارد.» 
او با تأکید بر اینکه در شرایط فعلی فقط نباید بر مدیریت منابع آب تمرکز کرد و باید با صرفه‌جویی و به‌کارگیری روش‌های نوین کشاورزی به سمت مدیریت مصرف هم برویم، می‌گوید: «مسلما ساخت یک سد در یک منطقه، در مقایسه با صرف اعتبار و هزینه برای تغییر الگوی آبیاری بهره‌برداری سیاسی بیشتری دارد.» 
موضوعی که میرعباسی به آن اشاره کرده است، در سال‌جاری به‌خصوص در مقطع کنونی که به انتخابات مجلس یازدهم نزدیک‌تر شده‌ایم جدی‌تر می‌شود و نگرانی محیط‌زیستی‌ها را تشدید می‌کند. برخی کاندیداهای مجلس با توجه به مشکلاتی که ساکنان حوزه‌های انتخابیه و کشاورزان برای تامین آب شرب باکیفیت و آب مورد نیاز برای کشاورزی با آنها درگیر هستند، یا وعده احداث سد می‌دهند یا از توان و ابزارهای گوناگون در اختیار خود برای دریافت اعتبار احداث سد استفاده می‌کنند. نتیجه چنین اقداماتی احداث همان سازه‌هایی می‌شود که رئیس مرکز تحقیقات آب دانشگاه شهرکرد آنها را «فاقد مطالعات درست و کارایی» می‌خواند.
رسول میرعباسی می‌گوید: «در این شرایط سدسازها و مشاوران آنها فارغ از اینکه آیا سد، می‌تواند مشکلات را رفع کند و احداث آنها توجیه‌پذیر است یا خیر، تلاش می‌کنند احداث سد را توجیه‌پذیر نشان دهند و پروژه را در دست بگیرند و سد احداث شود. اما پس از پایان این دوره دیگر هیچ‌کدامشان پاسخگو نیستند که چرا کیفیت آب کاهش یافته و آب پشت سد جمع نمی‌شود.» 
فاطمه ظفرنژاد، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه آب نیز با اشاره به همین مسئله به همشهری می‌گوید: «از دولت و مجلس می‌خواهم یکی از سدهای ساخته‌شده را ارزیابی تطبیقی انجام دهند و ببینند آیا آن سد به اهدافی که در ابتدا مطرح شده رسیده است یا خیر.» 
رسول میرعباسی، استاد دانشگاه شهرکرد اما به موضوع دیگری نیز در حوزه سدسازی اشاره می‌کند که به اعتقاد او در ساخت سدهای متعدد و ناکارآمد تأثیرگذار بوده است. به گفته او مشاور، سازنده و نهاد نظارتی در حوزه سازه‌های آبی و سدسازی تقریبا یکی هستند و همگی به‌نوعی با بدنه وزارت نیرو در ارتباطند؛ درحالی‌که این 3گروه باید متفاوت از یکدیگر بوده و دانشگاه نیز به‌عنوان ناظر بر چنین پروژه‌هایی نظارت کند. سازمان محیط‌زیست اگر سازمانی قوی بود، می‌توانست ناظر خوبی باشد، اما قدرت ندارد و حتی ناچار می‌شود با بعضی پروژه‌ها نیز موافقت کند.» 

وسوسه ساخت سد 
متخصصان و فعالان حوزه منابع طبیعی معتقدند آنچه تأثیر بسیار بیشتری برای کنترل سیلاب‌ها دارد، توسعه جنگل‌ها و انجام فعالیت‌های مختلف آبخیزداری است که اولی، همانند اسفنج عمل می‌کند و آب ناشی از باران را در خود نگاه می‌دارد و به سفره‌های آب زیرزمینی منتقل می‌کند و دومی اجازه هرزرفتن آب باران را نمی‌دهد و به اشکال مختلف امکان نفوذ آن به داخل زمین را مهیا می‌کند و موجب پرآب‌کردن آبخوان‌ها می‌شود.
هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور پیش‌تر در گفت‌وگو با همشهری به مقایسه هزینه و اثربخشی سدسازی و آبخیزداری با یکدیگر پرداخت و گفت: «هم‌اکنون هزینه اجرای طرح‌های آبخیزداری در هر هکتار حدود 800هزار تا یک‌میلیون تومان برآورد می‌شود که بسیار به‌صرفه‌تر از اجرای عملیات سدسازی‌ است. این در حالی است که سالانه حدود 250میلیون مترمکعب خاک وارد سدهای کشور شده و از عملکرد آنها کاسته و عمرشان را کوتاه می‌کند. به‌عبارت دیگر هر سال تقریبا یک سد از دست می‌رود؛ سدی که با هزینه هنگفت حدود 3هزار میلیارد تومان احداث می‌شود. درحالی‌که می‌توان با اجرای طرح‌های آبخیزداری از میزان فرسایش خاک جلوگیری کرد و عمر سدها را نیز افزایش داد.» 
او گفته بود در فعالیت‌های آبخیزداری نسبت سود به هزینه‌ 4.5برابر است؛ یعنی با حداقل پول، بیشترین بهره‌وری رخ می‌دهد اما این تعادل هم‌اکنون وجود ندارد و به‌راحتی 3هزار میلیارد تومان بودجه برای احداث سد اختصاص می‌یابد.
دولت اما تمایل به صرف هزینه برای ساخت سد دارد و در این میان غیر از بودجه‌ای که سال گذشته آن هم به دستور مقام معظم رهبری از صندوق توسعه ملی برای انجام فعالیت‌های آبخیزداری درنظر گرفته شد، اتفاق قابل توجه دیگری در این حوزه رخ نداده است.
عباس محمدی، دیده‌بان کوهستان و فعال محیط‌زیست نیز معتقد است یکی از پروژه‌هایی که به‌خوبی می‌تواند ثروت را به سمت خود بکشاند، سدسازی است که شاه‌بیت آن هم تامین آب اعلام می‌شود. رسول میرعباسی، عضو هیأت علمی دانشکده مهندسی آب دانشگاه شهرکرد هم می‌گوید: «برخلاف سدسازی، آبخیزداری نام و شهرت و بودجه ندارد که بخواهند برایش دندان تیز کنند.»