بیمارستان کتاب‌های قدیمی

پرنیان سلطانی

از راه که می‌رسند مستقیم وارد آزمایشگاه می‌شوند. بعد از اینکه زیرمیکروسکوپ قرار گرفتند و با انواع و اقسام آزمایش‌های مختلف، بیماری‌هایشان تشخیص داده شد، یک برگه گزارش آزمایشگاه ضمیمه‌شان می‌شود و سر از بخش مرمت درمی‌آورند. خوب که نونوار شدند، به بخش صحافی و جلد منتقل می‌شوند تا آنجا لباس نو بپوشند و همان کتابی شوند که از ابتدا بودند! بعد هم برای اینکه به‌ دست این و آن نیفتند و بتوانند صدها سال دیگر هم عمر کنند، ورق به ورق اسکن می‌شوند تا از این پس بیشتر به شکل دیجیتال در اختیار دانشجویان و پژوهشگران قرار گیرند.  این داستان زندگی همه نسخه‌های خطی و کتاب‌های قدیمی است که در تمام سال‌های گذشته پایشان به موزه ملک باز شده است؛ موزه‌ای که اگر چه مثل همه موزه‌های دیگر، بخش‌های مختلفی ازجمله مجموعه سکه، مجموعه آثار هنری، مجموعه تمبر، مجموعه فرش و... دارد، اما با داشتن 19هزار عنوان نسخه خطی نادر و نفیس، به‌عنوان یکی از 6گنجینه بزرگ نسخه‌های خطی ایران شناخته می‌شود. در این گزارش به موزه حاج‌حسین‌‌آقا ملک، واقف نام‌آشنای ایرانی، در خیابان امام‌خمینی(ره) سری زدیم و از روند مرمت نسخه‌های خطی در این موزه گزارشی تهیه کردیم که در ادامه می‌خوانید.

 کتاب‌های مخفی‌شده در شکاف دیوار
کتاب‌های قدیمی و نسخه‌های خطی داستان بسیار جالبی دارند. اینکه یک کتاب صدها یا حتی هزاران سال پیش به‌ دست کاتبی نوشته شده، بعد دست به‌دست چرخیده تا به نسل ما برسد به‌خودی خود جذاب است. اما وقتی بدانیم این کتاب‌ها برای رسیدن به این عمر طولانی چه حوادث و مشکلاتی را از سر گذرانده‌اند، جذابیت این کتاب‌های نادر برایمان دوچندان می‌شود. اگر بخواهیم درباره کشور خودمان صحبت کنیم، باید بگوییم که ایران به لحاظ جغرافیایی در محدوده‌ای متلاطم و پرآشوب قرار دارد که در طول تاریخ همواره در معرض هجوم و یورش اقوام مختلف قرار داشته. برای همین بسیاری از کتاب‌های نفیس و ارزشمند ما گرفتار آتش جهل و نادانی رؤسای این اقوام شدند و از بین رفتند. یک سری دیگر هم به مرور دچار آفت یا طعمه موریانه‌ها شدند تا در این دوره و زمانه دیگر حتی اسمشان هم باقی نماند. اما تعدادی از این کتاب‌ها از همه این خطرها جان سالم به در بردند تا امروز به‌دست ما برسند. البته در این میان صاحبانشان هم کم نگذاشته‌اند. اینطور که باستان‌شناسان و فعالان حوزه مرمت آثار می‌گویند، یکی از راه‌هایی که کتابداران سال‌های دور برای حفاظت از کتاب‌هایشان به‌کار می‌بردند، قراردادن کتاب‌ها در شکاف دیوارها بود! آنها کتاب‌ها را در حاشیه دیوار جاسازی می‌کردند تا به این ترتیب از دست غارتگران دور بماند و به آیندگان برسد! به هر حال آنچه دارای اهمیت است این است که امروزه تعدادی از این کتاب‌ها که نمایانگر فرهنگ، آداب و رسوم و سبک زندگی مردمان سال‌های دور و حاوی علم سرشار عالمان گذشته است باقی مانده که باید از آنها به بهترین شکل ممکن حفاظت شود.

 گنجینه‌های نسخه‌های خطی
هم‌اکنون در ایران 6گنجینه بزرگ برای حفاظت از نسخه‌های خطی وجود دارد که کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه و موزه ملک ازجمله آنهاست.  مهدی یساولی، مدیر روابط عمومی موزه ملک، درباره تعداد نسخه‌های خطی موجود در این موزه می‌گوید: «به همت حاج‌حسین‌آقا ملک، مؤسس موزه، هم‌اکنون 19هزار عنوان نسخه خطی در قالب 7هزار جلد در این موزه نگهداری می‌شود». یساولی درباره تفاوت این دو عدد توضیح می‌دهد: «مرمت‌گران سنتی کتاب‌های قدیمی و نسخه‌های خطی، به‌خاطر سخت بودن کار صحافی و ساخت جلد، تعدادی از کتاب‌های خطی یا رساله‌هایی که از نظر محتوایی با یکدیگر ارتباط داشتند را کنار هم جمع می‌کردند و از آنها یک جلد می‌ساختند که به این مجموعه‌ها جُنگ گفته می‌شود. برای همین است که تعداد عنوان کتاب‌ها با تعداد جلدها متفاوت است».

 حفاظت از گذشته تا به امروز
حاج‌حسین آقا ملک 82سال پیش، درست در روز 6آبان 1316وقف‌نامه‌ای نوشت که در آن خانه پدری خود در بازار بین‌الحرمین تهران را به همراه تمام اثاثیه و کتاب‌های موجود در آن، وقف آستان امام رضا(ع) کرد. اما از همان زمان به‌دنبال جای بهتری برای حفاظت تمام و کمال از گنجینه آثار به‌ نمایش‌درآمده بود. برای همین زمین بزرگی در باغ ملی تهران را برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه وقف کرد که از سال 1375 تا به امروز به‌عنوان موزه ملک فعالیت می‌کند. اما نکته جالب‌توجه در این وقف‌نامه این است که بنیانگذار موزه ملک از همان ابتدا برای نگهداری از نسخه‌های خطی‌اش قوانین سفت و سختی وضع کرده که مهم‌ترین آن خارج نشدن کتاب‌ها از ساختمان موزه است. یساولی در این‌باره می‌گوید: «حاج‌حسین‌آقا درباره کتاب همیشه به مطالعه‌کنندگان تأیید می‌کردند که هنگام ورق زدن کتاب نباید به هیچ عنوان سر انگشتان‌شان را ‌تر کنند تا به این ترتیب آسیبی به کتاب وارد نشود. به علاوه اینکه ممنوع کرده بودند که کتاب‌ها از ساختمان موزه بیرون برده شوند». و بعد ادامه می‌دهد: «این ممنوعیت بنیانگذار موزه ملک برای خروج کتاب‌ها از ساختمان موزه باعث شد تا متولیان موزه به‌دنبال راهکاری برای مرمت و حفاظت آثار باشند. به هر حال امکان برون‌سپاری و تحویل کتاب‌ها به صحافی‌ها و مرمت‌کاران وجود نداشت، برای همین مرمت‌گران را به موزه آوردند! به این ترتیب که یک مجموعه حفاظتی مدرن در همین ساختمان راه‌اندازی شد تا صفر تا 100 کار حفاظت و مرمت آثار، به‌ویژه نسخه‌های خطی همین‌جا انجام شود».

نگهداری در مخازن استاندارد
حالا سال‌هاست یک تیم حرفه‌ای و جوان که همه آنها تحصیلات مرتبط با مرمت آثار تاریخی دارند، در بخشی از موزه ملک مشغول حفاظت و مرمت آثار تاریخی، به‌ویژه نسخه‌های خطی هستند؛ نسخه‌هایی که از گذشته در موزه ملک وجود داشتند یا هر سال براساس وقف‌نامه حاج‌حسین‌آقا ملک از محل درآمدهای موزه خریداری می‌شوند یا از طرف خانواده‌ها به موزه اهدا می‌شوند. همه این آثار هم درنهایت در شرایطی کاملا استاندارد و در مخازنی که میزان دما، رطوبت، هوا و نور آنها مرتب سنجیده می‌شود، نگهداری می‌شوند.

از کتاب هزار ساله تا دستخط ملاصدرا
اگر کنجکاوید بدانید ارزشمندترین و قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی که در موزه ملک نگهداری می‌شود، چه کتاب‌هایی هستند، باید بگوییم در این کتابخانه جزئی از قرآن مجید که به خط کوفی بر پوست آهو تحریر شده و منسوب به حضرت امام‌حسن مجتبی(ع) است، نگهداری می‌شود! «اصول بالاسطقسات» از اقلدیس، تحریر شده در سال 343 هجری قمری نیز قدیمی‌ترین نسخه خطی است که در موزه ملک قرار دارد و عمرش به بیش از هزار سال می‌رسد! قرآن‌های مختلف به خط یاقوت مستعصمی، وصال شیرازی و علاءالدین تبریزی، اربعین شیخ‌بهایی به خط ملاصدرا، کتاب تهذیب‌الاحکام تالیف شیخ طوسی به خط حسین‌بن‌عبدالصمد حارثی همدانی (پدر شیخ بهایی) و دستخط‌های ناصرالدین شاه قاجار از دیگر کتاب‌های نادر، نفیس و ارزشمندی است که در موزه ملک نگهداری می‌شود.


مراحل مرمت نسخه‌های خطی
1
فن‌شناسی و آسیب‌شناسی در آزمایشگاه
نخستین مرحله حفاظت و مرمت نسخه‌های خطی، انتقال آنها به آزمایشگاه است. در آزمایشگاه همه کتاب‌ها مورد فن‌شناسی قرار می‌گیرند تا مشخص شود هرکدام از آنها با چه مرکبی کتابت شده‌اند و جنس کاغذشان از چیست. بعد هم با انجام آزمایش‌های مختلف هرچه بیماری از قارچ، کپک و... دارند، شناسایی خواهد شد.  محدثه حسینی‌صومعه، مسئول آزمایشگاه، می‌گوید: «هر کتابی که از آزمایشگاه خارج می‌شود، دارای یک برگه گزارش آزمایشگاه است که در آن همه اطلاعات مربوط به آن درج شده است».





2
قرار گرفتن در محفظه ضدعفونی‌کننده
کتاب‌ها بعد از آزمایشگاه به بخش مرمت می‌روند و اگر دچار قارچ یا بیماری‌های میکروبی دیگر باشند بلافاصله در محفظه ضدعفونی‌کننده کتاب قرار می‌گیرند. در این محفظه شیشه‌ای کتاب‌های دارای مشکل در مجاورت مواد آفت‌زدا قرار می‌گیرند تا بیماری‌هایشان از بین برود. اینطور که مسئول آزمایشگاه می‌گوید، قارچ‌های فعال با قرار گرفتن در معرض بخار تیمول از بین می‌روند و به این ترتیب کتاب کاملا ضدعفونی می‌شود.




3
شست‌وشو با آب مقطر و الکل
در مرحله بعد تمام کتاب‌ها اوراق خواهند شد؛ یعنی برگه‌های آنها از هم جدا می‌شود. جلد آنها هم در اختیار بخش صحافی قرار می‌گیرد. بعد به مرحله شست‌وشو می‌رسیم که در آن ورق‌ها بسته به نوع مرکب‌شان با درصدی از آب مقطر و الکل شسته می‌شوند! کاغذهای تاریخی به‌خاطر الیاف در‌هم تنیده نه‌تنها در مجاورت آب دچار مشکل نمی‌شوند، بلکه حالت اسیدی‌شان را هم از دست می‌دهند و به‌خاطر جذب رطوبت اتفاقا انعطاف‌پذیرتر هم خواهند شد.




4
ترمیم فیزیکی
فرسودگی، پارگی و دیگر مشکلات فیزیکی اوراق نسخه‌های خطی در این مرحله با کاغذی به نام «تیشو» مرمت می‌شود. این کاغذ دست‌ساز ژاپنی، به‌ خاطر سبکی، لطافت و در عین حال مقاومت خوبی که دارد، بهترین کاغذ برای اضافه شدن به قسمت‌های آسیب‌دیده نسخه‌های خطی است. البته که رنگ کاغذ تیشو سفید است و برای اینکه به تناسب کتاب‌های قدیمی دربیاید، ابتدا با مواد طبیعی مثل چای، قهوه، پوست گردو و... رنگ می‌شود!




5
جزوه‌بندی و پرس اوراق
بعد از مرمت نوبت به جزوه‌بندی می‌رسد. کتاب‌ها اصطلاحا از جزوه‌های مختلفی تشکیل می‌شوند که هر جزوه به‌عنوان مثال شامل 6، 8، 10یا 12برگه است. وقتی جزوه‌بندی براساس اصل نسخه انجام شد، در این مرحله روی آنها پرس انجام می‌شود. قرار گرفتن این جزوه‌ها در دستگاه پرس باعث می‌شود تا چروک ناشی از شست‌وشوی اوراق از بین رفته و از طرف دیگر جزوه‌ها کامل روی یکدیگر قرار بگیرند.





6
دوخت جزوه‌ها و الصاق جلد
همانطور که در بخش مرمت آثار گفته شد، جلدهای نسخه‌ها در اختیار بخش صحافی قرار می‌گیرد تا به‌صورت جداگانه مرمت شوند. در این مرحله جزوه‌ها هم به صحافی می‌رسند تا پشت آنها به شکل سنتی و تاریخی دوخت و چسب بخورد و درنهایت جلد مرمت‌شده به آنها الصاق شود. در کارگاه صحافی اگر مشخص شود که جلد قابل مرمت نیست یا خیلی متأخر است و با ارزش نسخه برابری نمی‌کند، جلد دیگری برای کتاب ساخته می‌شود.





7
مستندسازی و آرشیو نسخه‌های خطی
بعد از تمام شدن کار کتاب، کار بچه‌های مستندسازی و آرشیو آغاز می‌شود. محسن حقگو، مسئول بخش مستندنگاری، می‌گوید: «تمام نسخه‌های خطی ورق به ورق اسکن می‌شوند تا به جای نسخه فیزیکی، آثار به‌صورت دیجیتال در اختیار پژوهشگران قرار گیرند. کارشناسان هم شناسنامه‌ای برای اثر تهیه می‌کنند که برای دسترسی عمومی در سایت بارگذاری می‌شوند». هم‌اکنون 7میلیون صفحه از نسخه‌های خطی در موزه ملک وجود دارد که در کنار سکه، تمبر و دیگر آثار حجمی در مجموع 120ترابایت اطلاعات است!





8
انتقال به مخزن
آخرین مرحله مرمت و نگهداری نسخه‌های خطی، انتقال آنها به مخازن است؛ جایی که یک مسئول حفاظت به‌طور مرتب نور، دما، رطوبت و هوای داخل مخازن را چک می‌کند تا از شرایط مطلوب نگهداری از کتاب‌ها مطمئن شود. همچنین این مسئول براساس گزارش آزمایشگاه، وظیفه چکاب و بازبینی دوره‌ای آثار را  برعهده دارد. نکته جالب در مخازن نسخه‌های خطی موزه ملک این است که کتاب‌ها به‌صورت افقی نگهداری می‌شوند تا فشاری به عطف کتاب وارد نشود و از آسیب در امان بمانند.