نامعادله فرسودگی و آلودگی

حامد فوقانی - مجید جباری _ خبرنگار 

درحالی‌که سرفه می‌کند می‌گوید: «چاره‌ای نیست، اگه فقط یه ‌اتوبوس برای چند لحظه در خطی که سرویس می‌ده، خاموش بشه، نظم کل خط بهم می‌ریزه و صدای مردم درمیاد. مثلا همین اتوبوس پشتی را ببینید، اگه اتوبوس جلویی خاموش کنه و دیگه روشن نشه، اتوبوس پشتی به این بزرگی چطوری می‌خواد بره جلو.» او مأمور یکی از ایستگاه‌های پایانه شهید افشار (پارک‌وی) است.

حال و روز مأموران پایانه‌های اتوبوسرانی را زمانی که آلودگی هوا به اوج می‌رسد بهتر می‌توانیم درک کنیم. مثل هفته پیش که شاخص آلاینده‌ها دائم کنتور می‌انداخت و نفس‌ها به شماره افتاده بود. در چنین روزهایی برای هرکدام از ما پیش آمده که هنگام گذر از کنار یک‌اتوبوس درون‌شهری، بوی بد گازوئیل سوخته، بینی‌مان را نوازش داده تا سرفه‌کنان جلو بینی و دهان را بگیریم. واقعیت آن است که اینگونه اتوبوس‌ها باید سال‌ها پیش با خیابان‌های شهر خداحافظی می‌کردند اما در روزگار سخت اقتصادی، لنگان لنگان و دودکنان، سرویس می‌دهند.

کارکرد درجا به‌خاطر 3عامل
شهیدافشار یکی از پایانه‌هایی است که در ساعت پیک تردد مسافران، اتوبوس‌هایش حتی تا پشت چراغ قرمز صف می‌کشند و راننده‌های‌شان چند دقیقه‌ای منتظر فرصتی برای ورود هستند. بوق ممتد برخی از خودروها در اعتراض به بسته شدن خیابان توسط اتوبوس‌های دوکابین، آلودگی صوتی را چاشنی آلاینده‌های خروجی از اگروز اتوبوس‌های فرسوده و دیگر خودروها می‌کند. در این پایانه طی روز کمتر اتوبوسی خاموش می‌شود. همین کافی است که حجم زیادی از مونواکسیدکربن تقاطع بزرگراه‌ شهیدچمران با خیابان ولیعصر را فرابگیرد. در برخی پایانه‌های اتوبوسرانی دیگر هم وضعیت به همین شکل است. حالا درنظر بگیرد چه میزان ذرات معلق در هوای اطراف ترمینال‌های اتوبوسی تبادلی پرسه می‌زند؛ ترمینال‌هایی که هم مکان استقرار اتوبوس‌های درون‌شهری است و هم اتوبوس‌های برون‌شهری.

حال سؤال اینجاست که چرا با ابلاغیه سفت و سخت شهرداری تهران مبنی بر خاموش کردن اتوبوس‌ها در ترمینال‌ها هنگام توقف طولانی اما همچنان چنین نکته مهمی رعایت نمی‌شود؟ این ابلاغیه چندی پیش درپی مصوبه شورای شهر تهران برای کاهش آلودگی هوا صادر شد. بررسی‌های میدانی همشهری نشان می‌دهد که پاسخ چنین سؤالی به 3عامل کلیدی گره خورده است. 1- کمبود فضا در برخی از ترمینال‌ها، 2- باور غلط تعدادی از رانندگان اتوبوس‌ها مبنی بر اینکه گرم ماندن موتور اتوبوس بهتر است و 3- ترس از خرابی‌های موقتی در برخی از قطعات مثل خرابی باتری، دینام و... روشن نشدن اتوبوس در لحظه‌ای که باید حرکت کرده و مبدا را به‌سمت مقصد ترک کند.

 هر اتوبوسی که وارد پایانه‌های اتوبوسرانی تهران می‌شود برای اینکه بار دیگر به سرخط برسد و مسافران را سوار کند، به‌طور میانگین 3 تا 5دقیقه (بسته به ساعت پیک یا غیرپیک) باید در پایانه منتظر بماند. براساس مشاهدات میدانی خبرنگار همشهری در ساعت 14:25 روز گذشته شنبه 7دی ماه، در این پایانه 32اتوبوس در حالت موتور روشن و درجا در خطوط مختلف پایانه متوقف بود. در یکی از خطوط پایانه شهید افشار (پارک‌وی - ترمینال جنوب) که پرترددترین خط پایانه شهید افشار به‌حساب می‌آید، حدود 9دستگاه اتوبوس در انتظار سوار کردن مسافران بودند. به این ترتیب و با احتساب میانگین 4دقیقه برای حالت انتظار، هر اتوبوس به‌طور میانگین 36دقیقه، موتور روشن و درجا در مسیر پارک وی- ترمینال جنوب می‌ماند. همچنین طبق مشاهدات خبرنگار همشهری، این پایانه پرتردد شمال تهران با داشتن 4خط اتوبوسرانی به‌طور میانگین حدود 6 اتوبوس را در ساعات پیک در حالت انتظار دارد که با این حساب هر دستگاه اتوبوس خطوط 4گانه پایانه به‌طور متوسط 24دقیقه از یک سفر را درجا و موتور روشن در انتظار مسافر سر می‌کند. به این ترتیب اگر هر دستگاه اتوبوس در ساعت کاری خود فقط 10سفر رفت و برگشت داشته باشد، عدد 24دقیقه درجا کار کردن موتور اتوبوس‌ها را (که در خوش‌بینانه‌ترین حالت به‌دست آمده) در این 10سفر ضرب کنیم، عدد به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که هر دستگاه اتوبوس روزانه 240دقیقه معادل 4ساعت از وقت خود را به‌صورت موتور روشن و درجا در پایانه سر می‌کند.
با توجه به حضور  تقریبا 24 اتوبوس در پایانه و توقف 4 ساعته هر دستگاه ، زمان توقف مجموع اتوبوس های در حالت انتظار پایانه شهید افشار  ۹.۶ ساعت از ۱۶ ساعت کاری اتوبوسرانی است آن هم با موتور روشن! 

روزانه 300مورد توقف ناشی از خرابی
یکی از عللی که راننده‌ها و تعمیرکاران اتوبوس‌های درون شهری برای درجا  کار کردن عنوان می‌کنند، فرسودگی اتوبوس‌هاست. آنها می‌گویند احتمال اینکه یک ‌اتوبوس فرسوده خاموش در لحظه حرکت، روشن نشود بسیار بالاست. بهرام.ن، راننده یکی از اتوبوس‌های تک‌کابین است. او به ما می‌گوید: «همین اتوبوسی که من پشت آن نشسته‌ام، بیشتر از 9سال عمر دارد. اگر منطقی‌اش را بخواهید باید 4سال پیش از رده خارج می‌شد و اتوبوس نو وارد چرخه می‌کردند.» این راننده اتوبوس یکباره اتوبوس دوکابینی را نشان‌مان می‌دهد و توجه‌مان را  به علامت پشت آن جلب می‌کند؛ «این حرف من نیست. کارشناسان می‌گویند  و به‌نظر‌ من هم درست است. خروجی اگزوز این اتوبوس که اَدبُلو و فیلتر جاذب دوده دارد تولید آلاینده‌اش بسیار کمتر است . باور ندارید یک دستمال کاغذی پشت اگزوز اتوبوس من بگیرید و یک دستمال کاغذی هم پشت اگزوز آن، ببینید چه اتفاقی می‌افتد.»
تأییدیه حرف‌های این راننده قدیمی را به نوعی محسن هاشمی رفسنجانی، رئیس شورای شهر تهران نیز گفته است؛ «تعداد ناوگان اتوبوسرانی تهران، طی 10سال گذشته از بیش از ۷هزار دستگاه، به جای 30درصد افزایش مطابق برنامه، به کمتر از 6هزار دستگاه رسیده و عمر آنها نیز از ۵سال به ۱۱سال رسیده است، به‌نحوی که نیمی از ناوگان فعلی اتوبوسرانی تهران هم‌اکنون فرسوده بوده و روزانه بیش از ۳۰۰مورد توقف ناشی از خرابی اتوبوس در تهران رخ می‌دهد. مسئله‌ای که افزایش ترافیک و نارضایتی شهروندان را درپی دارد. این امر سبب شده طی دهه گذشته استفاده از اتوبوس توسط شهروندان حدود 30درصد کاهش یابد و از ۳.۲میلیون به ۲.۳میلیون سفر در روز برسد. در این بین 5هزار دستگاه اتوبوسی که قرار شده دولت به شهرداری تهران بدهد کمک قابل توجهی در رفع مشکلات این بخش و کاهش آلودگی هوا به‌حساب می‌آید.»

جای دیگری از شهر 
روشن گذاشتن موتور اتوبوس‌های شهری توسط رانندگان، در حالی است که شهرداری تهران حدودا یک‌ماه پیش دستورالعملی را به شرکت اتوبوسرانی ابلاغ کرده که براساس آن، رانندگان اتوبوس‌ها باید برای توقف بیش از 5دقیقه، موتور اتوبوس را خاموش کنند. اما مشاهدات میدانی ما از پایانه درون شهری بیهقی حقیقت دیگری را روشن می‌کند. البته ناگفته نماند که مشکلات آلایندگی در این پایانه که مهرماه 87در زمینی به مساحت 5هزار مترمربع ساخته شده، به‌مراتب کمتر از پایانه شهید افشار است. چرا که خطوط پایانه بیهقی برای حمل‌ونقل مسافران درون شهری اتوبوس‌های استانداردتری دارند. به گفته یکی از رانندگان شاغل در این پایانه؛ «اتوبوس‌هایی که حدودا 10سال پیش وارد ناوگان حمل‌ونقل عمومی پایتخت شده‌اند، به‌دلیل نصب فیلتر دوده  در وضعیت به‌مراتب بهتر و استانداردتری به نسبت اتوبوس‌های از رده خارج و فرسوده بخش خصوصی قرار دارند.» به گفته یکی از رانندگان اتوبوسرانی اتوبوس‌های فعال در بخش خصوصی بیشترین منابع آلاینده این پایانه را تولید می‌کنند و باید هرچه زودتر از رده خارج شوند. س.م یکی از رانندگان اتوبوس در پاسخ به این سؤال که چرا برخی رانندگان باور دارند که باید موتور دیزل را روشن نگه دارند، گفت: « من بیش از 14سال است که دراتوبوسرانی کار حمل‌ونقل مسافران را برعهده دارم و به لحاظ فنی هیچ اعتقادی به روشن ماندن موتور دیزل هم ندارم. اما متأسفانه برخی همکاران شاغل در بخش خصوصی معتقدند که نباید موتور اتوبوس را خاموش کرد»؛ همین موضوع هم باعث تشدید آلودگی هوا در این محدوده می‌شود.
براساس گزارش میدانی ما از پایانه بیهقی، این پایانه 6خط مختلف حمل‌ونقل دارد. گزارش یک‌ساعته ما از این پایانه درفاصله زمانی بین ساعت 15:30تا 16:30نشان داد که هر یک از خطوط پایانه به‌طور میانگین 5تا 11اتوبوس در انتظار دارد و میانگین هر یک از خطوط 6دستگاه اتوبوس در پایانه می‌شود. با احتساب اینکه هر 4دقیقه یک‌بار یک اتوبوس به مقاصد مختلف حرکت می‌کند، عدد 24دقیقه توقف برای هر اتوبوس حاصل این محاسبات است. حال اگر هر یک از اتوبوس‌های خطوط 6گانه 10سفر را در ساعت کاری خود داشته باشند، 240دقیقه یا 4ساعت مدت زمان توقف هر اتوبوس در پایانه است.
با توجه به اینکه پایانه بیهقی به طور میانگین 36 اتوبوس را در حالت انتظار در خود جا می‌دهد، مدت زمان انتظار اتوبوس های این پایانه عدد 14.4 ساعت را نشان می دهد. انگار که یک‌اتوبوس طی 16ساعت کاری هر روز بیش از۱۴ ساعت را  درجا روشن است.