5گام تا تاب‌آوری
سولماز حسینیون، برنده جایزه یونسکو از راه‌حل‌هایی برای تاب‌آور شدن تهران می‌گوید
«تاب‌آوری» عبارتی است که به‌احتمال فراوان طی سال‌های اخیر به گوش خورده باشد؛ به‌ویژه زمانی که رخدادهایی مثل زلزله یا سیل رخ می‌دهد و شهری را با موضوعات مختلفی درگیر می‌کند. حال سؤال اینجاست که تاب‌آوری به چه مفهوم است و چه زمانی می‌توانیم شهری را در برابر رویدادهای ناگوار طبیعی و غیرطبیعی تاب‌آور بدانیم؟ سولماز حسینیون، پژوهشگر و طراح شهری و برنده جایزه تاب‌آوری یونسکو برای پاسخ به این سؤال گفت‌و‌گویی با شهرنوشت داشته است.
این‌طور که حسینیون می‌گوید تعریفی که هم‌اکنون در ایران از تاب‌آوری می‌شود تا حدود زیادی در کشورهای توسعه‌یافته منسوخ به‌حساب می‌آید. او می‌گوید: «از مهندسی مکانیک گرفته تا روانشناسی و مطالعات زیست‌شناسی و جامعه‌شناختی همه به بحث تاب‌آوری پرداخته‌اند. از دیدگاه مهندسی مکانیک، تأکید تاب‌آوری بر بحث مقاومت است و بازگشت‌ناپذیری. ترجمه کلمه «تاب‌آوری» در ایران برگرفته از همین دیدگاه است، یعنی بازگشت به وضعیت قبلی در مورد قطعاتی که تحت فشار قرار می‌گیرند، البته به شرطی که بدون شکستن به حالت پیشین برگردند.»
به گفته این پژوهشگر حوزه شهرسازی دیدگاه بعدی مبتنی بر انطباق‌پذیری، سازگاری و انعطاف‌پذیری است که از تعاریف نظام‌های اکولوژیک بوم‌شناختی و عمدتا از مطالعات زیست‌شناسی برگرفته شده است.
حسینیون می‌گوید: «مشکلات مزمن مثل آلودگی هوا که اکنون با آن درگیریم یکی از مهم‌ترین مسائلی است که از منظر تاب‌آوری می‌توان به آن پرداخت. تعریف دیگر تاب‌آوری از منظر آکادمیک برمی‌گردد به تحول و تکامل. یعنی نظامی تاب‌آور است که وقتی دچار تنش و فشار می‌شود نه فقط انطباق پیدا کند بلکه بتواند از این فشار استفاده کند و به مثابه بهانه‌ای برای بلوغ در گرو آن تحول و تکامل پیدا کند. ما در جهانی زندگی می‌کنیم که به‌شدت در حال دگرگونی است و سرعت اتفاق‌ها و پیچیدگی تحولات قابل پیش‌بینی نیست. تاب‌آوری در واکنش به این وضعیت است که اهمیت پیدا کرده. در واقع یک مُد نیست، بلکه یک نیاز است.»
گام‌‌های تاب‌آور شدن
حسینیون، پژوهشگر و طراح شهری بر این باور است که مدیریت شهری اینقدر در کمیت‌گرایی گم شده که مثل بسیاری اقدامات دیگر عملا خود را فلج کرده است؛ درصورتی‌که با یک نگاه ساده به شهر و کارکردهایش می‌تواند به شهر کمک کند تا به حل مشکلات خود بپردازد. او می‌گوید: «اگر می‌خواهیم به سمت تاب‌آوری برویم، پیش از هر چیز باید مدیران از اصرار به بازگشت به وضعیت قبلی دست بکشند و تحول را سرلوحه کار خود قرار بدهند.»
او می‌گوید در فاصله 3 تا 10سال بسیاری از شهرهای دنیا دچار معضل آلودگی هوا از جنس مشکلات تهران بوده‌اند اما با یک عزم و اراده جدی و دلسوزی نسبت به سلامت مردم توانسته‌اند این مشکل را رفع کنند. حسینیون اعتقاد دارد آلودگی هوا اصلا موضوع غیرقابل حلی نیست. به گفته او تاب‌آوری از مرحله کاهش آسیب‌پذیری آغاز می‌شود. اگرچه بسیاری از شهرها از این مرحله عبور کرده‌اند و به بحث‌های انطباق‌پذیری، تحول و پیشرفت رسیده‌اند، اما ما در همین مرحله متوقف شده‌ایم. او نخستین گام را در کاهش آسیب‌پذیری تهران تهیه نقشه‌های شفاف و درست خطرپذیری می‌داند و می‌افزاید: «گام دوم انطباق با نقشه‌های شهرسازی و سپس اقدامات جدی برای کاهش بارگذاری و تعیین کاربری‌های متناسب در نقاط خطرزا یا نقاط کلیدی است تا مردمی که در نواحی خطر هستند بتوانند از این محل‌ها دور شوند و در زمان بحران خدمات رسانی به‌درستی انجام شود. راه‌حل سوم افزایش کارآمدی شهر از نظر زیرساخت‌های سبز، نرم و سخت است. گام مهم این است که زیرساخت‌های سبز را حتی‌الامکان به شهر برگردانیم. در خیلی از شهرهای بزرگ دنیا در حال تخریب اتوبان‌ها و بزرگراه‌ها هستند تا به جای آن سبزراه و پیاده‌راه بسازند. گام بعدی یعنی چهارم افزایش تنوع و عدالت فضایی و برابری اجتماعی است. به‌عنوان اقدامات فوری به آقای حناچی توصیه می‌کنم همت خود را بر محورهای ساده اما تأثیر‌گذار قرار دهند: ابتدا تأکید و اقدام جدی افزایش فضاهای باز درون‌شهری و احیای شبکه سراسری امن و مناسب پیاده (که بسیار واجب‌تر و ضروری‌تر از شبکه دوچرخه است) و دیگری احیای ویژگی‌ها و عناصر اکولوژیک به‌ویژه درختان. علاوه بر کاشت درختان، ما شدیدا به نگهداری صحیح درختان نیاز داریم.
متأسفانه درختان در شهرهای ما وضع اسفناکی دارند. گام پنجم نیز اقدامات در حوزه کاهش خطرپذیری شهری محسوب می‌شود. سال‌هاست با وجود بودجه‌های کلان داخلی و کمک‌های بین‌المللی فراوان هنوز اقدامی مؤثر در این‌باره انجام نشده و مرتبا هم میزان خطرپذیری شهرهای ما افزایش می‌یابد.»
تاب‌آور نبودن تهران
برنده جایزه تاب‌آوری یونسکو اعتقاد دارد که تهران از هیچ‌نظر شهری تاب‌آور نیست. سولماز حسینیون با اشاره به اینکه اعلام 60 تا 70درصد میزان تاب‌آوری تهران دور از ذهن است، می‌گوید: «وقتی یک بارندگی ساده اتفاق می‌افتد، وقتی که برف می‌بارد، یک مسابقه فوتبال یا یک مناسبت خاص رخ می‌دهد، شهر فلج می‌شود یا همین آلودگی هوا که این روزها امان ما را بریده، می‌بینیم که شهر به راحتی نمی‌تواند کارکرد عادی داشته باشد و سیستم هویت و کارایی خود را از دست می‌دهد. درحالی‌که یک نظام تاب‌آور می‌تواند با وجود همه فشارها به روند طبیعی خود ادامه بدهد یا حتی رشد کند.» او فاکتورهای بسیاری را در تاب‌آور نبودن تهران دخیل می‌داند. برخی از آنها عبارتند از:
1- ناکارآمدی سیستم‌ها و زیرساخت‌ها. مثل تخریب باغ‌ها و پارک‌ها و فروش آنها طی یک‌ونیم دهه اخیر، از بین بردن زیرساخت‌های آبی مثل رودخانه‌ها که یا سرپوشیده شده‌‌اند یا تبدیل به خیابان و بزرگراه.
2- روی آوردن به نوسازی به جای مقاوم‌سازی که نمونه بارز آن منطقه10 شهر تهران است، چنان‌که خانه‌های کم طبقه حیاط‌دار در این روند تبدیل به مجموعه‌ای از آپارتمان‌های 4تا 6طبقه شده و تراکم منطقه را بالا برده‌اند.
3- از دست دادن فضاهای باز در مقام تنفسگاه‌های شهری که به‌عنوان فضاهای اضطراری تخلیه شهری می‌توانند در بحران‌های بطئی و آنی نقش بسیار مهمی داشته باشند، طی یک‌ونیم دهه اخیر.
در همینه زمینه :
ایمنی
مدیریت‌بحران