بازآفرینی به داد حاشیه‌نشین‌ها نرسید
سرعت حاشیه‌نشینی به قدری بالاست که حتی اجرای طرح بازآفرینی شهری هم بر خلاف گفته مسئولان نتوانسته تغییر محسوسی در حاشیه‌نشینی شهرهای آذربایجان‌شرقی ایجاد کند
سیده زهرا عباسی _ خبرنگار
بار حاشیه نشینی 50 سال است بر دوش کلانشهرها سنگینی می‌کند. حاشیه‌نشینی و مشکلات ریز و درشت آن قرار بود در قالب طرح‌های بازآفرینی شهری بهبود یابد، اما با وجود گذشت حدود 6 سال، شهروندان ثمری از آن نمی‌بینند یا کارهای صورت گرفته به قدری در هیاهوی بافت فرسوده و حاشیه‌ای گم شده که عملا سودی برای ساکنان ندارد. گروه ایرانشهر همشهری قصد دارد ضمن بررسی معضلات حاشیه‌نشینی در استان‌ها، به اقدامات انجام شده و نقاط قوت و ضعف طرح‌های بازآفرینی شهری در هر استان بپردازد تا شاید بتوان برای برون‌رفت از این وضع به راهکار رسید؛ راهکاری که شهروندان برای رسیدن به آن، به اجرای طرح بازآفرینی شهری امیدوار بودند، اما کندی طرح، این امید را از آن‌ها گرفت. اهالی آذربایجان شرقی هم از این مشکلات بی‌نصیب نمانده‌اند.
حاشیه تبریز و هزار و یک مشکل
بررسی‌ها نشان می‌دهد از میان سه بخش بافت تاریخی، میانی و حاشیه مورد نظر در طرح‌های بازآفرینی شهری، حاشیه‌نشینی در این استان پررنگ‌تر است و تبریز به عنوان مرکز استان بیش از همه با این معضل دست‌وپنجه نرم می‌کند. زندگی روی گسل، بیکاری، خانه‌های بدون استحکام، نزدیکی به بزرگراه، شیب تند در تپه ماهورها، افزایش اعتیاد و توزیع مواد مخدر و حضور اراذل و اوباش از مشکلاتی است که تبریزی‌ها در سکونتگاه‌های غیررسمی با آن روبه‌رو هستند. برای مثال، پله‌های زیاد در منطقه «ملااحمد» که گاهی تعدادشان در یک منطقه به 500 پله هم می‌رسد، عملا زندگی و رفت‌وآمد را برای اهالی به‌ویژه سالخوردگان سخت کرده است. این منطقه که بدون توجه به اصول شهرسازی گسترش یافته‌است، میدان‌هایی گاه با طول و عرض 6-7 متر، خانه‌هایی بدون ایمنی و بافت ناپایدار شرایط به‌سامانی ندارد. «ملازینال» هم محله‌ای است که مشکلاتی کمتر از «ملااحمد» ندارد. شیب بسیار تند معابر، مهم‌ترین گلایه اهالی است. یکی از ساکنان این منطقه به همشهری می‌گوید: «شیب کوچه‌ها گاهی تا 45متر هم می‌رسد تا حدی که گاهی خودروها در خطر واژگونی هستند. این شیب در سال‌های گذشته نه تنها اصلاح نشده، بلکه با آسفالت‌ریزی‌های مکرر تندتر هم شده است. این کوچه‌ها در زمستان به‌ویژه برای خودروها قابل تردد نیست.»کمبود ایمنی را اهالی «بیست متری» به شکل دیگری تجربه می‌کنند. اهالی این منطقه که اغلب در زمین‌های بدون مالک در حاشیه بزرگراه کسایی ساکن شده‌اند، با تردد خودروها ایمنی ندارند. این درحالی‌است که در سال‌های گذشته مشکلات حاشیه خیابان پاسداران که وضعیت مشابهی داشت، بهبود یافته است، اما اهالی «بیست متری» یا به قول تبریزی‌ها «زورآباد»، هنوز هم زندگی راحتی ندارند. در تبریز مشکلات دیگری هم وجود دارد؛ از کمبود فرهنگسرا، کتابخانه و پارک در محله‌های حاشیه‌ای گرفته تا خانه‌های مخروبه «ترلان دره‌سی» که محل تجمع معتادان و بروز انواع آسیب‌های اجتماعی شده است.
اختلاف شهرداری و میراث فرهنگی در مرند
علاوه بر تبریزی‌ها، اهالی مرند هم حاشیه‌نشینی پردردسری دارند. محمد قالی‌دوست، اهل مرند است و در حاشیه این شهر زندگی می‌کند؛ حاشیه‌ای که از 30-40 سال پیش در نزدیکی قلعه 6هزارساله مرند شکل گرفته است. او مهم‌ترین مشکل این بافت را اختلاف شهرداری و میراث فرهنگی برسر زمین می‌داند و همین اختلاف را دلیل اصلی حل نشدن مشکلات حاشیه عنوان می‌کند.به اعتقاد قالی‌دوست و دیگر اهالی، این اختلاف و بلاتکلیفی زمین‌های منطقه، سبب گسترش حاشیه‌نشینی شده است و ازسوی دیگر، اجازه رفع مشکلات و اجرای درست طرح بازآفرینی شهری را هم نمی‌دهد. حاشیه مرند حالا با یک تضاد دیگر هم دست و پنجه نرم می‌کند؛ تضاد میان دو جمعیت حاشیه‌نشین که یک بخش از آن‌ها از جلفا به مرند آمده‌اند و عده‌ای دیگر از صوفیان شبستر.
بوی نامطبوع فاضلاب در حاشیه اهر
سیدحسین حسینیان، از اهالی اهر اما به مشکل دیگری در شهر خود اشاره می‌کند؛ رودخانه‌ای که تبدیل به کانال فاضلاب شده و با ایجاد بوی نامطبوع، قیمت زمین‌های اطراف را به شدت کاهش داده است.
او با بیان اینکه مشکل اصلی در بافت حاشیه اهر همین رودخانه قدیمی است، به همشهری می‌گوید: زمین‌های این منطقه بسیار ارزان است و به همین دلیل قشر ضعیف و مهاجرانی که از روستا به شهر می‌آیند، در این منطقه ساکن می‌شوند. اما همین ارزانی، اراذل و اوباش و همچنین قماربازها را هم به منطقه کشانده و امنیت اهالی را تهدید می‌کند. با این وجود در سال‌های گذشته در قالب طرح بازآفرینی شهری برای ساماندهی این رودخانه که مهم‌ترین مشکل ماست، هیچ کاری انجام نشده‌است. در اهر معضل دیگری هم به چشم می‌خورد؛ خانه و خانواده چندان در حاشیه‌ها مفهومی ندارد و گاهی تا 7-8 خانه به صورت مارپیچ در همه گره خورده‌اند.
حاشیه‌نشینی کارکنان بیمارستان در مراغه
در مراغه، بی‌توجهی مسئولان به سکونت کارکنان بیمارستان امام علی (ع) این شهر، زمینه‌ساز رشد و گسترش حاشیه‌نشینی درآن شده است. هادی خسروی این اتفاق را مربوط به همین چند سال پیش می‌داند و به همشهری می‌گوید: بیمارستان چند سال پیش ساخته شد. افراد بسیاری برای کار در این بیمارستان به منطقه آمدند و کم کم اطراف آن خانه ساختند. همین خانه‌ها حالا مهم‌ترین بافت ناکارآمد مراغه هستند. مراغه و بافت‌های ناکارآمد آن با شغل‌ها گره خورده‌اند؛ یک جا شغل قانونی در بیمارستان و یک جا شغل کاذب تکدی‌گری. تکدی‌گران حرفه‌ای در اطراف امامزاده چکان (ع) مراغه چهره فرهنگی این شهر را تخریب کرده‌اند.
مهم‌ترین مشکلات بازآفرینی شهری استان
مدیرکل راه‌وشهرسازی آذربایجان‌شرقی هم صحبت اهالی را تکذیب نمی‌کند. ابوالقاسم سلطانی مشکلات و موانع اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری را به 5بخش تقسیم می‌کند و به همشهری می‌گوید: بدون سند بودن اراضی تصرف شده ازسوی ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی، مقرون به‌صرفه نبودن سرمایه‌گذاری در این بافت‌ها برای بخش خصوصی، دشواری جابه‌جایی و در جاسازی سکونتگاه‌های این بافت‌ها به دلیل مسائل فرهنگی و اجتماعی، تراکم بالای ساختمان و جمعیتی و کمبود اراضی خالی دراین محله‌ها و کم شدن رغبت دریافت‌کنندگان تسهیلات بافت فرسوده و ناکارآمد شهری به دلیل الزام بانک مسکن برای تسویه نصف تسهیلات اعطایی، مهم‌ترین موانعی است که برای اجرای این طرح داریم.
بزرگ‌ترین مداخله در بافت فرسوده
9400 هکتار از بافت تاریخی، فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی آذربایجان شرقی برای اجرای طرح بازآفرینی شهری تصویب شده است؛ مساحتی که در 179محله توزیع شده و یک میلیون و 510هزارنفر را در خود جا داده است. مدیرکل راه‌وشهرسازی آذربایجان‌شرقی در توضیح طرح بازآفرینی شهری در استان به 4محور اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: محور اول شامل بهسازی بافت فرسوده است که طی آن، بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین مداخله در بافت‌های فرسوده کشور در شهر تبریز با حجم عملیاتی 12هکتار و حجم سرمایه‌گذاری مالی حدود 1120میلیارد تومان از سال 81، در قالب پروژه‌های احیا و نوسازی میدان شهید بهشتی، مسجد کبود و صاحب‌الامر آغاز شده است. محور دوم اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری به گفته سلطانی، اقدامات روبنایی و زیربنایی است که اعتبار آن از محل صندوق توسعه ملی اعتبار تبصره 18 و بخش کمی هم از اعتبار پایدار برنامه ساماندهی کالبدی شهری و روستایی شرکت بازآفرینی شهری تامین می‌شود.
او توضیح می‌دهد: از 47.7میلیارد تومان درنظر گرفته برای این بخش، در سال گذشته فقط 20درصد و حدود 9میلیارد تومان تخصیص پیدا کرد که به دلیل فرصت کم، حدود 6.3میلیارد تومان از آن مبلغ برای اجرای پروژه‌های روبنایی و زیربنایی در شهرهای مختلف استان جذب شد.
در محور سوم یا ساخت مسکن هم که مدیرکل راه و شهرسازی آذربایجان شرقی به آن اشاره می‌کند، تمرکز ساخت در سکونتگاه‌های غیررسمی بوده است؛ برای اجرای این طرح، 64هکتار از زمین‌های بخش خصوصی با ظرفیت ساخت 10هزار واحد مسکونی در کل استان به‌تازگی و از 6آذرماه آغاز شده است.
سلطانی مهم‌ترین محدوده برای اجرای این طرح را محدوده پرخطر 48هکتاری در ضلع جنوبی بزرگراه پاسداران تبریز اعلام می‌کند و می‌گوید: این منطقه در جوار گسل شمال تبریز و درمعرض رانش قرار دارد و حدود 3هزارنفر درآن ساکن هستند. اولویت ما انتقال ساکنان به مناطق امن است. در گام بعدی جابه‌جایی بخش دیگری از منطقه به مساحت 40هکتار در حد فاصل اتوبان پاسداران و خیابان 42 متری انقلاب در دستور کار است. به گفته وی، هرچند طرح ساخت مسکن در بافت‌های غیررسمی تازه آغاز شده، اما از سال 90، 21هزار و 475 واحد مسکونی هم در بافت فرسوده و به صورت خودمالکی و با دریافت وام تسهیلات بانکی، بسته‌های تشویقی و تخفیف‌های صدور پروانه ساختمانی، نوسازی و بازسازی شده‌اند.
اشتغال‌زایی در سایه حاشیه‌ها
محور چهارم با عنوان توانمندسازی هم بخشی است که سلطانی به آن اشاره و برای اجرای آن، از جلب اعتماد ساکنان برای تسریع نوسازی یاد می‌کند که با راه‌اندازی نهاد توسعه محله، دفاتر تسهیل‌گری، آموزش مهارت‌های پایه و صنایعدستی در دستورکار قرار گرفته است. نکته بعدی که مدیرکل راه‌وشهرسازی آذربایجان‌شرقی به آن اشاره می‌کند، فرصتی است که اغلب در طرح‌های بازآفرینی شهری نادیده گرفته می‌شود؛ اشتغال‌زایی در سایه بهسازی شهر. به گفته او، طرح‌های بازآفرینی شهری در آذربایجان شرقی توانسته‌اند 7055 فرصت شغلی ایجاد کنند.
سیاست‌های اشتباه در ساختمان‌سازی
با وجود این برنامه‌ریزی دقیق اما کریم محمدی، کارشناس نظام کاردانی ساختمان آذربایجان شرقی اجرای این طرح را در استان کند و با مشکلاتی همراه می‌داند.
او با بیان اینکه به‌طورکلی بازآفرینی شهری مقوله‌ای زمان‌بر است، به همشهری می‌گوید: در آذربایجان شرقی علاوه بر کندی خود به خودی پروژه‌ها، مشکلات دیگری هم سد راه شده است. با وجود اینکه کمبود بودجه، پیشرفت طرح‌ها را کند کرده‌است، اما تلاشی برای جذب بخش خصوصی صورت نمی‌گیرد. محمدی با تاکید بر اینکه بخش خصوصی برای مشارکت در طرح‌های بازآفرینی شهری نیاز به انگیزه، اطمینان از سوددهی پروژه و رعایت مشتری‌مداری دارد، اما برای این بخش به‌ویژه انبوه‌سازان، انگیزه‌ای ایجاد نشده است.
وی همچنین به مشکل دیگری به‌ویژه در تبریز اشاره می‌کند و آن خانه‌های خالی است؛ خانه‌هایی که به دلیل سیاست‌های غلط، خالی در شهر رها شده‌اند درحالی‌که دولت به دنبال ساخت مسکن جدید برای ساماندهی حاشیه‌نشینان است. محمدی البته پیشنهادی هم برای مسئولان متولی اجرای طرح بازآفرینی شهری دارد و می‌گوید: بهتر است برای ساماندهی حاشیه‌ها به جای جابه‌جایی آن‌ها به مناطق دیگر که هزینه‌بر و با آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی همراه است، از انبوه‌سازان دعوت کنیم تا در همان نزدیکی حاشیه‌ها ساختمان‌سازی کنند. این کاری است که در تهران هم آغاز شده و می‌توانیم از تجربه تهران در این باره کمک بگیریم. به گزارش همشهری، براساس اعلام معاون امور عمرانی استاندار، اجرای این طرح در آذربایجان شرقی امسال، ۳۸۰میلیارد ریال اعتبار دریافت کرده که قرار است 200میلیارد آن در تبریز هزینه شود و بقیه به 8شهر دیگر اختصاص یابد. تبریز 3842هکتار بافت ناکارآمد، تاریخی و میانی دارد و بعد از آن مراغه با 1735هکتار، مرند با 522 هکتار، میانه با 358هکتار، اهر با 459هکتار، بناب با 386هکتار و سراب با 172هکتار، در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
9400 هکتار از بافت تاریخی، فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی آذربایجان شرقی برای اجرای طرح بازآفرینی شهری تصویب شده است؛ مساحتی که یک میلیون و 510هزارنفر را در خود جا داده است
طرح‌های بازآفرینی شهری در آذربایجان شرقی توانسته‌اند 7055 فرصت شغلی ایجاد کنند؛این فرصتی است که اغلب در اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری نادیده گرفته می‌شود
مشکلات
بدون سند بودن اراضی تصرف شده در سکونتگاه‌های غیررسمی
مقرون به صرفه نبودن سرمایه‌گذاری برای بخش خصوصی
دشواری جابه‌جایی و درجاسازی سکونتگاه‌ها
تراکم بالای ساختمان و جمعیت و کمبود اراضی خالی
کم شدن رغبت دریافت‌کنندگان تسهیلات
راهکارها
حل معضل مالکیت با ارائه سند یا قرارداد واگذاری
بسته‌های حمایتی برای مقاوم‌سازی و ساخت مسکن ازسوی دولت
کاهش نرخ بهره بانکی تسهیلات ساخت مسکن
معرفی اراضی خالی دولتی ازسوی دستگاه‌های اجرایی
هماهنگی پروژه‌های اجرایی عمرانی و کالبدی
در همینه زمینه :
یادداشت