زیبای بر باد رفته

فاطمه رجب‌زاده/ بیرجند - خبرنگار

 انگشتان ظریفش را با پنبه سر می‌برند. همان انگشتانی که بخور و نمیر خانواده‌ای را در فراهم می‌کند. همان انگشتانی که باید جهاز دختری را با شب‌بیداری جور کند. انگشتان فرز و ظریفی که آن سال‌ها پول جهاز خودش را هم درآوردند. حالا نیم قرن می‌شود که هنرش همین است؛ عجب هنری! کار هر کس نیست، اما اوضاع هم مثل قبل نیست. چون او در دیاری روز را شب می‌کند که خشکسالی بر آن حاکم شده است و کشاورزی را بی‌رمق کرده و دامداری را بلعیده است. تنها هنر انگشت‌های خسته‌اش برای او مانده که آن را هم به یغما می‌برند.

تار و پود یک رنج‌نامه

سمیه‌ خاتون آن‌قدر برای همه از دردها و نداری‌ها گفته که حالا به زحمت می‌توانم کلمه‌ای از زبانش بیرون بیاورم. حوصله ندارد رنج‌نامه ببافد، اما کمکم می‌کند. وقتی می‌پرسم، تاری می‌گیرد و پودی می‌بافد. روزمزد است. برای انگشتان فرز او و تجربه سال‌ها بافندگی‌اش به زحمت روزانه 20 هزار تومان می‌دهند. به نظر خودش اوضاع با سال‌های قبل خیلی متفاوت است: «انگار آن روزها زندگی راحت‌تر می‌گذشت. دستم خالی نمی‌شد. شاید برای ابن بود که هنوز خشکسالی نشده بود.گله داشتیم. حالا چیزی از دامداری‌مان نمانده است. قالی می‌بافیم و می‌گذارنیم.»

شاید اوضاع او بهتر از دیگران باشد. بافندگان جوان‌تر در کارگاه‌های قالی‌بافی به 10 هزار تومان در روز راضی می‌شوند. فرشته یکی از آن‌هاست. او می‌گوید: «باز هم خدا را شکر. اوضاع بازار خوب نیست. دوستانم که برای خودشان می‌بافند، برای فروش، مصیبت دارند. چند فرش روی دستشان مانده. باز ما دغدغه فروش نداریم. تنها دستمزدها کمی پایین است و از همه بدتر نتوانستیم بیمه شویم. قدیمی‌ترها بیمه دارند، اما حالا دیگر قالی‌بافان را بیمه نمی‌کنند.»

پای 19 سال خشکسالی در میان است. آن‌قدر ماند که دامنگیر بومی‌ها شد. روستاییانی که در آغوش آرام و شادمان روستا می‌زیستند و برای دستگرمی قالی می‌بافتند و اثرشان را به قیمت بالا به بازار عرضه می‌کردند، حالا مجبورند به ساعت‌ها پشت دارنشینی و بافتن فرشی که چاله‌های بسیار زندگی را بپوشاند و لقمه نانی شود برای رد شدن از روزهای سخت زندگی در این روزگار رنج‌آور خشکسالی.

رئیس اتحادیه قالی‌بافان خراسان جنوبی هم همین را به همشهری می‌گوید: «با توجه به خشکسالی‌های ۱۸ ساله، نبود صنعت و از رونق افتادن کشاورزی و دامداری، قالی‌بافی توانسته است نقش مهمی در زندگی مردم این استان ایفا کند. باید به بافندگان فرش دستباف خراسان‌جنوبی کمک شود، زیرا مواد اولیه و هزینه حمل و نقل افزایش یافته و در حال حاضر رکود بر کارشان حکم‌فرماست.»

محمدحسن کامیابی مسک، درباره یکی از بهترین برندهای فرش دنیا با من صحبت می‌کند؛ فرش‌هایی که قالی‌بافان خراسان‌ جنوبی می‌بافند: «فرش ما یکی از شناخته شده‌ترین برندهای فرش دنیاست و تاکنون فرش دستباف مود و قهستان به عنوان ۲ شهرستان مرزی ثبت جهانی شده است. این استان از مناطق 9‌گانه فرش ایران است و حضور چشمگیری در بازارهای جهانی دارد، اما صادرات فرش استان در 3 سال گذشته سالانه به طور میانگین حدود 10 درصد کاهش یافته است.»

بافندگان ما بیشتر خشتی، ریزماهی و نایینی می‌بافند که به گفته کامیابی، در اصالت، زیبایی و ظرافت با سلیقه‌ بازارهای هدف می‌خواند؛ 50 هزار بافنده‌ای که تمام‌وقت، پاره‌وقت یا فصلی کار می‌کنند.

چالش بازار

روزگار بافندگان فرش در سال‌های ابتدای دهه 70 بهتر از این روزهای تلخ بود. کامیابی مسک یادش می‌آید که قدرت خرید بافنده‌ها آن روزها خیلی بیشتر بود، زیرا قیمت و ارزش فرشی که می‌بافتند، بالاتر بود. مشتری‌ها هم انگار زیادتر بودند و چون کار کمتر عرضه می‌شد، ارزش کالای تولیدی بیشتر بود. اما رئیس اتحادیه قالی‌بافان خراسان جنوبی می‌گوید: «این روزها بافندگان، گاهی از پس هزینه نیازهای اولیه خود هم برنمی‌آیند. تعدادشان بر خلاف استان‌های برخوردار بیشتر شده و عرضه بالاست. در استان ما بافنده مجبور به بافندگی است، چون فرصت کاری دیگر برای امرار معاش ندارد. بنابراین با توجه به تعداد بافندگان، تولید فرش ما نسبت به آن سال‌ها بیشتر، اما درآمد تولیدکنندگان بسیار کمتر است. البته این وضع دلایل مختلف دارد، اما وقتی عرضه بالا می‌رود، قیمت افت می‌کند. ضمن این‌که تقاضا هم کمتر و سلیقه بازار به سمت فرش‌های ماشینی، موکت و پوشش‌های دیگر چون پارکت جذب شده است.»
برخی بافندگان فرش استان در کارگاه‌ها و روزمزدی کار می‌کنند. کامیابی مسک وضع آن‌ها را بهتر می‌داند، زیرا دیگر دغدغه فروش ندارند، اما یک مشکل بزرگ دارند: «تعداد بافندگان بالاست و فروش تولیدشان با مخاطره‌هایی مواجه است. بنابراین بسیاری از آن‌ها در کارگاه‌های قالی‌بافی کار و بیشترین مزدی که دریافت می‌کنند، 25 هزار تومان است. این مبلغ هم به کسی پرداخت می‌شود که 8 ساعت و سریع کار کند. در حالت معمولی روزانه 10 هزار تومان پرداخت می‌شود.»

شرایط بافندگان کارگاه‌ها انگار بهتر است. «گوشه‌کاری» هم می‌گیرند. گوشه‌کاری همان اضافه‌کاری است؛ وقتی فرشی تمام می‌شود اغلب صاحبان کارگاه برای تشویق بافنده به او رقمی علاوه بر مزدش پرداخت می‌کنند.

طرحی برای افزایش درآمد

 دلسوزان فرش استان بیشتر از 8 سال قبل طرحی برای حمایت از فرش دستباف ارائه داده بودند که مورد توجه استان‌های دیگر هم قرار گرفت. کامیابی مسک توضیح می‌دهد: «برای تحول در صنعت فرش دستباف استان 4 طرح به دولت گذشته اعلام شد که در سفر رئیس‌جمهوری وقت به خراسان‌ جنوبی این طرح‌ها تصویب هم شد، اما تنها روی کاغذ ماند. در سفر دولت جدید به استان این طرح‌ دوباره مطرح گردید، اما بودجه‌ای به آن تعلق نگرفت. این در حالی است که اگر این طرح‌ها اعتبار بگیرد، موجب ارتقای کیفیت فرش دستباف می‌شود.» این طرح شامل ایجاد فروشگاه اینترنتی برای سفارش‌پذیری فرش دستباف، ایجاد فروشگاه توزیع مواد اولیه مرغوب به قیمت تمام‌شده برای تولیدکنندگان، ایجاد آموزشگاه جامع حرفه‌ای فرش دستباف و راه‌اندازی نمایشگاه دائمی فرش دستباف خراسان‌جنوبی است.

ارزش افزوده فرش در جیب دلال‌ها

آنها معتقدند با اجرا شدن این طرح‌ها دست واسطه‌ها از فرش دستباف خراسان‌ جنوبی قطع می‌شود و با قطع دست واسطه‌ها درآمد خوبی برای بافندگان فرش می‌ماند. از سوی دیگر، می‌توان قدرت رقابت در بازار جهانی داشت و در نتیجه کیفیت فرش دستباف استان بیشتر می‌شود، اما ارزش افزوده حاصل از فرش دستباف، نصیب بافندگان فرش نمی‌شود و به جیب دلالان می‌رود. رئیس اتحادیه قالی‌بافان خراسان جنوبی می‌داند که بسیاری از بافندگان فرش همین را می‌خواهند: « تخفیف در یارانه برای تولید، خواسته بافندگان فرش دستباف است. ما تولیدکنندگان فرش دستباف از دولت می‌خواهیم اعتباری برای فراهم شدن زمینه بازاریابی در بازارهای جهانی تامین و فضای رقابت را برای تولیدکنندگان فرش به صورت ارزان‌تر فراهم کند.» تاکید او این است که خراسان‌جنوبی در این زمینه نگاه ویژه مسئولان را می‌خواهد چون وضعی خاص دارد و به دلیل خشکسالی، کم‌آبی و بیکاری محرومیت دو چندان شده و صنعت پا نگرفته است. روستاییان ناامیدانه مهاجرت می‌کنند، روند مهاجرت به شهرها شدت گرفته وعلاج این بحران حفظ اشتغال موجود است.

امیدواری در این باره حالا بیشتر است. مجلس فراکسیون فرش دارد و نمایندگان مردم هم از مشکلات بافندگان مطلع هستند. به همین دلیل رئیس اتحادیه فرش دستباف خراسان‌جنوبی خوش‌بین است که اوضاع بهتر می‌شود و با تصویب قانون جدید بیمه، بافندگان در این بازار راکد فرش، دلخوش می‌شوند.

   روزنه امیدی به نام بیمه

رئیس اتحادیه قالی‌بافان، مهم‌ترین مشکل بافندگان فرش دستباف خراسان‌ جنوبی را زیر پوشش بیمه تامین اجتماعی نبودن می‌داند: «از 50 هزار بافنده فرش استان فقط 4 هزار و 200 نفر بیمه هستند و 2 سال است که دیگر کسی را بیمه نمی‌کنند. با این شرایط سخت کار و درآمدهای پایین، بافندگان هیچ امیدی هم به آینده ندارند. این در حالی است که بیمه کمترین حمایتی است که مسئولان می‌‌توانند برای این قشر در نظر گیرند.

محمدحسن کامیابی مسک می‌افزاید: «قرار بود 20 درصد حداقل حقوق بافنده را دولت و 7 درصد را بافندگان بدهند. حالا تامین اجتماعی می‌گوید در این سال‌ها بیشتر از آنچه باید، پرداخت کرده و سهم دولت هنوز تامین نشده است.»

او البته به پیگیری‌های این روزهای مجلس اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: « لایحه جدیدی در مجلس ارائه شده است که دولت را مکلف به بیمه بافندگان و فعالان صنایع دستی کرده است. این طرح به شورای نگهبان رفته و ایرادهایی به آن گرفته شده است. حالا ایرادها رفع شده و امیدواریم این لایحه تصویب شود.»