پایان زباله‌گردی کودکان

پریسا امیرقاسم خانی _ خبرنگار

آنهـا زباله‌گرد هســــتند. دستفروش و نوازنده هم در خیابان‌های شهرهای بزرگ قدم می‌زنند و گاه در هیبت گدا یا فال‌فروش در برابر عابران می‌ایستند و از زندگی رقت‌بارشان می‌گویند. مشق‌هایشان را در خیابان و در برابر چشمان عابران می‌نویسند و گاه در پستوهای شهر در میان زباله‌ها جست‌وخیز می‌کنند. آنها از جهان کودکی تنها چیزی که ندارند، کودکی است. یا در معرض سوءاستفاده‌اند یا ‌تحت بهره‌کشی باندهای مافیایی. هر چه هست، آنها آیینه غم‌انگیزی از زندگی شهری هستند که هر روز در برابرمان می‌ایستند و به ما یادآوری می‌کنند‌ که زندگی کودکی‌ در تهران و شهرهای بزرگ، همواره جذاب نیست، بلکه صورت غم‌انگیزی هم دارد.

هنوز آمار دقیقی از کودکان کار در کشور وجود ندارد. آمار رسمی وزارت کار می‌گوید که تنها 500هزار نفر به‌عنوان کودک کار در کشور فعال هستند. این در حالی است که کارشناسان میزان کودکان کار در سراسر کشور را تا 3میلیون نفر هم پیش‌بینی می‌کنند.
گونه‌شناسی کودکان کار در ایران نشان می‌دهد که بالغ بر 10گونه فعالیت در میان کودکان بسیار‌ رایج است. دستفروشی با بالاترین درصد بیشترین اشتغال کودکان کار را به‌خود اختصاص داده‌است. 73درصد کودکان کار به دستفروشی مشغول هستند. در میان گونه‌های مختلف اشتغال، مواردی چون توزیع مواد‌مخدر، تن‌فروشی و تکدی‌گری هم وجود دارد. به گواه پژوهش‌های صورت‌گرفته، بالغ بر 65درصد کودکان کار فعال در شهر تهران از مهاجران غیرتهرانی هستند و 60درصد از کودکان کاری که مشغول فعالیت هستند، در اثر فقر، اعتیاد یا بیکاری والدین راهی خیابان‌های شهر شده‌اند. زباله‌گردی یکی از فعالیت‌های رایج کودکان کار است که مدیریت شهری تهران برنامه‌ای گسترده برای رفع این آسیب اجتماعی در دست دارد.
شهردار تهران از برنامه‌اش برای پایان پدیده کودک کار در حوزه پسماند خبر می‌دهد. پیروز ‌حناچی در برنامه‌ای که نسخه‌ای از آن در اختیار همشهری قرار گرفته، اعلام کرده‌است: «شهرداری تهران آمادگی دارد با تشدید نظارت خود بر پیمانکاران پسماند خشک، مانع از به‌‌کارگیری کودکان در این بخش شده و مسئولیت قانونی خود را در این بخش ایفا کند.»

شهردار تهران با اشاره به انتشار فیلمی کوتاه از اذیت و آزار کودک زباله‌گرد در استان البرز، نوشته‌است: «واکنش عمومی در روزهای گذشته نسبت به آزار یکی از همین کودکان در استان البرز، نشان داد تا چه اندازه مردم نسبت به وضعیت این بخش از ساکنان شهر حساس هستند. تلاش‌ها و اقدامات نهادهای حاکمیتی و مدنی طی سنوات گذشته برای پایان‌دادن به‌کار کودک نیز نشان‌‌دهنده این اراده در مسئولان و کنشگران مدنی برای حل این مسئله اجتماعی است، اما با وجود همه برنامه‌های انجام شده، هنوز هم اشکال مختلف به‌کارگیری کودکان در مشاغل مختلف خدماتی، صنعتی و کشاورزی در سراسر کشور وجود دارد.»



اصلاح الگوی جمع‌آوری پسماند
در میان اشکال مختلف کار کودک، پدیده به‌کارگیری کودکان در فرایند جمع‌آوری و تفکیک پسماند خشک، مصداقی از کار کودک در مشاغل سخت و زیان‌آور محسوب می‌شود که به پیمانکاران حوزه پسماند در شهر مرتبط است.
شهردار تهران با اشاره به اعمال نظارت گسترده به پیمانکاران حوزه پسماند در برنامه‌اش آورده است: «این نقد همواره به مدیریت شهری در طول سال‌های گذشته وارد بوده که نظارت کافی بر پیمانکاران در این بخش نداشته و از این‌رو زمینه برای سوءاستفاده از کودکان فراهم شده است. راه‌حل نهایی از منظر شهرداری تهران، اصلاح الگوی جمع‌آوری پسماند شهر است که برنامه‌ریزی برای آن انجام شده و با اجرای برنامه‌های مختلف در قالب طرح جامع پسماند و طرح کاهش پسماند (کاپ)، در آینده نزدیک، پدیده موسوم به زباله‌گردی را به‌طور ریشه‌ای از میان خواهد برد.» زباله‌گردی به‌عنوان دومین فعالیت رایج کودکان کار در تهران و بسیاری از شهرهای کشور محسوب می‌شود. نزدیک به 10درصد کودکان کار، زباله‌گرد هستند. در واقع بعد از پدیده تکدی‌گری، زباله‌گردی بیشترین فعالیت کودکان کار را تشکیل می‌دهد. پیروز حناچی در این برنامه اشاره می‌کند: «براساس طرحی که همکاران من در معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران با کمک معاونت خدمات شهری، سازمان پسماند، سازمان خدمات و سازمان بازرسی شهرداری و ضمن گفت‌وگوهای اولیه برای مشارکت همه ذینفعان در سطح استان و مدیریت شهری تهیه کرده‌اند، شهرداری تهران آمادگی دارد با تشدید نظارت خود بر پیمانکاران پسماند خشک، مانع از به ‌کارگیری کودکان در این بخش شده و مسئولیت قانونی خود را در این بخش ایفا کند.» او از نظارت شهرداران مناطق بر فعالیت‌های پیمانکاران برای کاهش این آسیب اجتماعی خبر داده است.
در عین حال حناچی از همه شهروندان تهرانی خواسته ‌است تا با آغاز طرح پایان اشتغال کودکان خیابانی در حوزه پسماند با عنوان طرح «کاپ» درصورت مشاهده کودکان زباله‌گرد با سامانه137 تماس بگیرند. او تأکید کرده است که «در اجرای این طرح هیچ‌گونه برخوردی با کودکان نباید صورت گیرد و تنها با به‌کارگیرندگان آنها برخورد شود.»

پستوهای زشت شهر
تمام آنچه از کودکان کار سخن به میان می‌آید، چیزی نیست که در برابر چشمان جامعه شکل می‌گیرد. بخش مهمی از شکل‌گیری پدیده کودکان کار، پیش از آنکه در عرصه اجتماعی نمود و بروز داشته باشد، در پستوها ،کارگاه‌ها ، کارخانه‌ها و کوره پسخانه‌هاست. در طرحی‌که به‌زودی به اجرا درمی‌آید، نه‌تنها رویکردهای قانونی برای مهار کودکان کار مورد تأکید قرار می‌گیرد، بلکه رویکردهای اجتماعی و حمایتی نیز در این طرح مورد توجه قرار گرفته‌ است.
در طرح شهرداری آمده‌است: «کار کودکان درحوزه پسماند خشک، فقط جمع‌آوری زباله از مخازن سطح شهر نیست، بلکه آنان در ساعات دیگری از روز در گاراژها و انبارهایی که بسیاری از آنها خارج از محدوده شهر تهران است، مشغول به کارند. اغلب این کودکان در همین گاراژها و گودها زندگی می‌کنند و شرایط زندگی آنان در این اماکن بسیار تلخ و تکان‌دهنده است. هدف شهرداری تهران از حوزه پسماند خشک و نظارت بیشتر بر ممنوعیت کار کودکان در آن، فقط رؤیت‌ناپذیر کردن کار کودکان از سطح شهر، بدون توجه به شرایط آنها در گاراژها و کارگاه‌ها نیست و به همین دلیل است که نظارت بیشتر بر پیمانکاران و جلوگیری از به‌کارگیری کودکان، باید گاراژها و گودهای اطراف تهران را نیز دربرگیرد.»

حمایت‌ از کودکان ضروری‌است
طرح‌های مختلفی تاکنون برای جمع‌آوری و ساماندهی کودکان کار اعم از زباله‌گرد و متکدی و دستفروش به اجرا درآمده است. اما هیچ‌کدام از این طرح‌ها نه‌تنها نتوانسته این پدیده را کاهش دهد، بلکه آثار اجتماعی و رویکردهای انتظامی باعث ایجاد فضای همدلی بیشتر میان شهروندان شده ‌است. چراکه بخش عمده‌ای از این طرح‌ها بدون توجه به شرایط شکل‌گیری چنین پدیده‌ای به‌وجود آمده‌است. حناچی، شهردار تهران معتقد است: «ریشه اصلی کار کودک، در فقر و مسائل معیشتی خانوارهاست، ارائه خدمات حمایتی و اجتماعی به کودکان یک بخش اصلی در این طرح خواهد بود. افغانستانی بودن بسیاری از این کودکان سبب می‌شود تا نهادهای امدادی در ارائه خدمات به آنان و خانواده‌های‌شان با محدودیت‌های قانونی مواجه باشند. یکی از نگرانی‌های جدی ما این است که اعمال ممنوعیت در بخش پسماند، به سوق دادن کودکان به مشاغل سخت‌تر منجر شود و عملا وضعیت این دسته از کودکان را بدتر کند. درنتیجه رصد وضعیت کودکان و ارائه خدمات اجتماعی به آنها با همکاری سایر نهادهای حاکمیتی و به‌ویژه نهادهای مدنی باید به‌طورهمزمان با اجرای طرح ممنوعیت صورت پذیرد. شهرداری تهران آمادگی دارد تا درحد توان خود و با درنظر گرفتن محدوده‌های جغرافیایی تحت مسئولیت خود، خدمات بهداشتی مانند حمام و سرویس بهداشتی و همچنین کلاس‌های سیار برای ارائه‌ آموزش را فراهم سازد.»
پژوهش‌ها نشان می‌دهد 88درصد کودکان زباله‌گرد افغانی بوده و تنها 22درصد آنها ایرانی هستند. از این‌رو ساماندهی آنها بیش از آنکه نیازمند فعالیت شهرداری تهران باشند، نیازمند همراهی استانداری و نهادهای دیگری چون وزارت امور خارجه است.

همراهی همه نهادها
برای حل مسائل اجتماعی، همکاری نهادهای مختلف ضروری است. برای اجرای طرح «کاپ» نیز شهرداری امیدوار است نهادهای مختلف کشور درکنار هم همکاری خوبی داشته باشند. قوه قضاییه، نیروی انتظامی، سازمان بهزیستی، استانداری تهران و صداوسیما به‌عنوان رسانه ملی، ازجمله نهادهایی هستند که در اجرای این طرح بایدحضور داشته باشند. شهردار تهران معتقد است: «موفقیت در این امر ممکن نیست و می‌تواند نتیجه‌ای برخلاف پیش‌بینی‌ها داشته باشد.» پیروز حناچی در پایان اشاره می‌کند: «گام نهادن در این مسیر باید با دقت و سنجیدن همه تبعات احتمالی آن به‌خصوص برای کودکان و خانواده‌های‌شان همراه باشد. در این مسیر از همه نهادهای حاکمیتی، فعالان مدنی و دلسوزان حقوق کودک می‌خواهم به ما کمک کنند تا الگویی جدید از مقابله با به‌کارگیری کودکان را در کشور به‌کار بندیم؛ الگویی که در آن به‌جای مجازات کودکان، سوءاستفاده‌کنندگان مجازات شوند و از طریق ارائه خدمات رفاهی، آموزشی و بهداشتی، نتیجه مداخله ما، بهبود کیفیت زندگی کودکان و خانواده‌شان صرف‌نظر از تابعیت و قومیت‌شان باشد.»