محیط زیست
خوزستان زیر داغ مالچ‌پاشی
مالچ‌پاشی در فکه تا بُستان بیش از 20گونه جانوری و گیاهی این زیستگاه را از بین می‌برد - از 300راس آهوی شنی که از مالچ‌پاشی به عراق فرار کردند تنها 40راس به ایران بازگشتند
زهرا رفیعی _ خبر‌نگار
مالچ‌پاشی یکی از روش‌های تثبیت شن روان در بیابان‌های کشور است که سال‌هاست در کشور انجام می‌شود. استدلال متولیان برای مالچ‌پاشی این است که این بهترین روش برای تثبیت خاک و در نتیجه گردوغبار است و پس از این کار است که می‌توان عملیات‌های بیولوژیک مانند نهال‌کاری را انجام داد. اما مخالفان مالچ‌پاشی معتقدند که این روش منجر به نابودی تنوع زیستی می‌شود، به‌خصوص اگر مالچ‌پاشی در منطقه‌ای نادرست انجام شود. یکی از نقاطی که تاستان سال گذشته مالچ‌پاشی در آن آسیب بسیار زیادی به محیط‌زیست وارد کرد، شنزارهای اطراف فکه و چذابه تا بستان است. امسال 2 نقطه از نقشه‌ای که سازمان جنگل‌ها و مراتع برای مالچ‌پاشی پیشنهاد داده است، از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست حذف شده است اما هنوز معلوم نیست که نقاط حساس فکه تا بستان شامل این حذفیات می‌شود یا خیر. با روی هم گذاشتن نقشه‌ای که دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها تهیه کرده و به تأیید سازمان حفاظت محیط‌زیست رسیده می‌توان متوجه شد که این مناطق بسیار به هم نزدیک است.
سال گذشته مالچ‌پاشی در این منطقه منجر به نابودی گونه‌های جانوری و گیاهی بسیاری شد. با تدوین شاخص‌های مالچ‌پاشی که هفته گذشته در روزنامه همشهری منتشر شد، انتظار می‌رود که امسال این مناطق از مالچ‌پاشی در امان بمانند هرچند دستگاه‌ها و ماشین‌های مالچ‌پاشی هنوز از سال‌گذشته در منطقه مانده است اما با کمک شبکه‌های مجازی عملیات مالچ‌پاشی در این منطقه متوقف شد و وسعت نگرفت. به‌گونه‌ای که با بخشنامه سازمان حفاظت محیط‌زیست و همراهی سازمان جنگل‌ها، «مالچ‌پاشی در مناطق حفاظت شده» متوقف شد. بخشی از مناطق ذکر شده (فکه تا بستان) در منطقه حفاظت شده میش‌داغی قرار دارد ولی همه ماجرا این منطقه نیست. گونه‌های گیاهی و جانوری این منطقه در شنزارهای مناطق آزاد که ارزش اکولوژیک بالایی دارد با مالچ‌پاشی از بین خواهند رفت و یا منطقه را ترک خواهند کرد.
مالچ‌پاشی برای کنترل منشأ بروز گردوغبار و تثبیت شن‌های‌روان مدت‌هاست در حال انجام است و سابقه چند ده ساله دارد، اما محل آن به مرور زمان محل اختلاف شده است. همزمانی چند عامل مثل بروز فراگیر پدیده ریزگرد در شهر‌های جنوب غربی، وقوع خشکسالی‌های پی‌درپی، سد‌سازی‌‌های بی‌رویه در حوضه آبریز بالادست، ندادن سهم تالاب‌ها از حقابه‌های همیشگی، احداث تاسیسات نفتی در منطقه هورالعظیم و... باعث تشدید این پدیده نیمه طبیعی شده است.
تپه‌های این شن‌زار اسم دارند
برخی از متخصصان معتقدند شنزارهای خوزستان مانند شنزارهای کویر لوت و مرنجاب نیاز به تثبیت ندارند. ضمن اینکه وسعت این شنزارها اصلا با هم قابل مقایسه نیست. تپه‌های شنی در این منطقه اسم دارند چون اصلا جابه‌جا نمی‌شوند. سیدباقر موسوی محیط‌بان این منطقه با اشاره به اینکه شنزارهای خوزستان تا‌کنون باعث خالی شدن شهر یا روستایی از سکنه نشده است به همشهری گفت: در این مناطق حتی جاده و تاسیساتی هم وجود ندارد که بخواهند برای حفظ آن مالچ‌پاشی کنند. این شنزارها از هزاران سال پیش در کنار تالاب‌های بین‌النهرین واقع شده‌اند. اگر می‌خواهند شن‌زار تثبیت شود، باید تالاب‌ها را احیا کنند. منشأ بروز گردوغبار بستر تالاب‌هاست. محدوده تالاب را نیز از روی باقیمانده «شکم‌پایان» مانند حلزون‌ها می‌توان تشخیص داد. 2سال خشکسالی مداوم باعث بروز ریزگرد و گردوغبار می‌شود. این پدیده فقط با آب تمیز و نه پساب‌های کشاورزی قابل کنترل است.
داغ مالچ بر معیشت شترداران
مالچ‌پاشی معیشت اهالی شنزارهای این منطقه را از بین می‌برد. علی لامی یکی از شترداران این منطقه توصیفش از مالچ‌پاشی «مصیبت‌بار» است. او در گفت‌وگو با همشهری مدعی شد که سال گذشته 25شترش در اثر خوردن مالچی که روی گیاهان پاشیده شده بود، تلف شده‌اند و با لهجه غلیظ عربی افزود: «شتر متوجه مالچ نمی‌شود. پارسال دکتر آمد اینجا در صحرا شترها را دید و گفت که به‌دلیل مالچ مرده‌اند. دامدارهای دیگر هم اوضاع‌شان همین است. شترهای ما که هیچ، مارها هم مرده‌اند. اینجا تنها منطقه‌ای است که برای چرا دام‌هایمان را می‌آوریم. به مسئول مالچ‌پاشی اعتراض کردم گفت که باید شکایتم را به اهواز ببرم. منابع طبیعی می‌گوید دام‌ها را جای دیگر ببرم ولی نمی‌شود، هر منطقه از اینجا متعلق به یک طایفه از عشایر است. نمی‌گذارند ما از چذابه به منطقه آنها برویم.»
نابودی تنوع زیستی در شن‌زار
سازمان جنگل‌ها اصرار دارد مناطق آزاد در فکه و چذابه مالچ‌پاشی شود. مالچ نفتی و غیرنفتی زیستگاه را از بین می‌برد. عمده‌ترین جانوران شنزارها خزندگان و حشرات هستند. این خزندگان در این منطقه بسیار کمیابند. شنزارهای فکه، چذابه و بستان یک زیست‌بوم واحد است. این زیستگاه تنوع زیستی بالایی دارد و پوشش گیاهی یا به‌عبارت بهتر پوشش جنگلی غنی دارد.
وجود گونه‌های جانوری در هر زیست‌بوم نشان می‌دهد که آن مکان میلیون‌ها سال است وجود دارد و گونه‌های جانوری و گیاهی خود را با آنجا تطابق داده‌اند. سیدباقر موسوی در مورد گونه‌های جانوری این منطقه که زندگی‌شان شدیدا به شن‌زار وابسته است گفت: «افعی شاخدار عربی» فقط در این شنزارهای کشور یافت می‌شود. این‌گونه که برخلاف 2 گونه افعی شاخدار «فیلد» و «ایرانی» که در ایران یافت می‌شود، فقط در زیستگاه شن‌زار می‌تواند زندگی کند یعنی درصورت انتقال به زیستگاه دیگر از بین می‌رود. هر مالچی از نفتی تا بیولوژیکی و پلیمری و... بدون تردید باعث از بین رفتن این گونه می‌شود. هدف از مالچ‌پاشی تغییر کاربری این منطقه و کاشت کهور آمریکایی است. این دو حتما زیستگاه این جانور را از بین می‌برد. جمعیت این گونه در مناطقی که سال گذشته مالچ‌پاشی شد، صد درصد از بین رفته است. «بوآی شنی‌عربی» یا همان کورمار خوزستانی خزنده‌ای است از تیره اژدرماران که مانند افعی شاخدار عربی فقط در شنزارهای خوزستان زندگی می‌کند. پوشش گیاه غیربومی این‌گونه را از بین می‌برد. «مارمولک کرمی شکل زادرونی» که رنگی صورتی دارد و یکی از خاص‌ترین زیرگونه‌های «اسکینگ معمولی» است، بسیار آسیب‌پذیر است و حتی با بوی نفت از بین می‌رود. این گونه‌ها نیز فقط در شنزارهای خوزستان یافت می‌شود. «بزمجه ایرانی» در نقاط دیگر غیر از خوزستان یافت می‌شود ولی یکی از زیرگونه‌های بزمجه بیابانی فقط در این نقطه زندگی می‌کند. مالچ نفتی سوراخ آشیانه این‌گونه را می‌پوشاند.
نکته مهم در نابودی این‌گونه از خزندگان عدم امکان جابه‌جایی آنهاست. به‌گفته این محیط‌بان، وقتی غذای یک جانور نابود شود، آن گونه نیز از بین می‌رود. این خزندگان مانند «آهوی شنی» نیستند که زیستگاه را بتوانند در زمان مالچ‌پاشی ترک کنند و احتمالا جان سالم به در ببرند. البته سیدباقر موسوی درباره آهوان این شنزارها نیز گفت: شاخص‌ترین گونه پستاندار که در اثر مالچ‌پاشی در معرض تهدید قرار گرفته آهو است. جمعیت آهوی این منطقه با مالچ‌پاشی به سمت مرز عراق رانده شد و متأسفانه جمعیت زیادی از آنها در مرز فکه و عراق شکار شدند به‌طوری که از جمعیت 300تایی آنها فقط 40راس سرشماری شده است. عکس‌هایی از گوشت شکارشده این حیوان در بازارچه‌های محلی اعراب دست به‌دست می‌شود. هم‌اکنون در آن منطقه آبشخور ایجاد کرده‌ایم ولی به‌دلیل مالچ‌پاشی در ایران در سال‌های اخیر آنها به این منطقه باز نگشته‌اند ضمن اینکه با انتشار مالچ سیاه رنگ گرمای بیشتری جذب زمین می‌شود و منطقه از میزان نرمال و همیشگی گرم‌تر می‌شود و این نیز برای آهو تحمل‌پذیر نیست. وی افزود: گونه دیگری که در این منطقه یافت می‌شود، «گکوی انگشت‌کوتاه خاورمیانه» است که شب‌ها فعالیت می‌کند و با کوچک‌ترین بوی نفت از بین می‌رود. این گونه غذای عمده افعی شاخدار عربی و بوآی شنی عربی است. برخی از گونه‌های جانوری ممکن است با مالچ‌پاشی از بین نروند ولی غذایشان که از گونه دیگر است، به مالچ حساس باشد. با از بین رفتن یک گونه غذای گونه دیگر از بین می‌رود. این چرخه نابودی را تا از بین رفتن میکروارگانیسم‌ها می‌توان دنبال کرد. «سوسمار انگشت‌شانه‌ای اشمیت» پرجمعیت‌ترین خزنده در منطقه است و خود در همه فصل‌ها غذای گونه‌های دیگر است. از بین رفتن آن، گونه‌های دیگر را به خطر می‌اندازد. این گونه را پرندگان شکاری، بزمجه بیابانی، روباه، گرگ و کفتار برای تامین پروتئین می‌خورند. گونه جربیل پاسفید که در شنزارهای چذابه زندگی می‌کند نیز غذای همین جانوران است. البته به فهرست گونه‌های جانوری که در این منطقه با مالچ‌پاشی از بین می‌رود باید سوسک بیابانی، عقاب مارخور، چکچک بیابانی و سوسمار خاردم بین‌النهرین را نیز اضافه کرد.
به جای گیاه مهاجم گیاه بومی بکارید
گیاهان نیز مانند جانوران در برابر مالچ نفتی آسیب‌پذیرند. گیاهان بومی منطقه در اثر انتخاب نادرست منطقه مالچ‌پاشی در سال‌های قبل از بین رفته‌اند. سیدباقر موسوی درباره پوشش گیاهی این منطقه گفت: «گز شاهی» ازجمله گیاهان مهم این منطقه است که می‌تواند تا 200سال عمر کند. تکثیر این گیاه بسیار راحت است. کافی است قلمه آن را به‌مدت یک هفته در آب ولرم تا ریشه زدن نگه‌دارید، بعد به‌راحتی حتی بدون کاشتن در ماسه راه رشد خود را پیدا می‌کند. این گیاه بسیار راحت در اوایل زمستان که زمین مرطوب است، تکثیر می‌شود و می‌تواند پوشش جنگلی خوبی ایجاد کند. درختچه «اسکنبیل» و بوته «تُرات» از فکه تا بستان پراکنش دارد. ترات تا حدودی شورپسند است و نمک زمین را جذب می‌کند. گونه «رملیک» که از خانواده کنار است در تپه ماهورها هم می‌تواند رشد کند ولی بیشتر در پایین‌دست شن‌زار رشد می‌کند. « اشویره» گیاه آفتاب‌پرست و شن‌دوست که در همه جای شن‌زار یافت می‌شود. میوه گیاه «گوش بره» در این منطقه منبع تامین آب آهوان در تابستان است. در زیستگاه خشک فکه تا بستان، آب وجود ندارد و حیوانات از طریق گیاهان آب مورد نیاز خود را تامین می‌کنند. «استبرق» و «حلمه» نیز ازجمله منشاء‌های تغذیه آهوست. در واقع آهو به جز گز شاهی از بقیه گیاهان منطقه تغذیه می‌کند. مالچ با قرار گرفتن روی برگ این درختان آنها را از بین می‌برد. ریشه برخی از این گیاهان کوتاه است و توان زنده ماندن در شرایط مالچ پاشی را ندارد. شنزارهای مرتفع میلیون‌ها لیتر آب باران را طی سال‌ها در خود جذب کرده و به مرور به گیاهان در پایین دست می‌دهد. مالچ‌پاشی مانع از نفوذ باران به سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود، حال باید دید امسال چه تصمیمی برای شنزارهای فکه تا بستان گرفته می‌شود.
