قاسم آباد در دوراهی جهانی یا شهری شدن

فاطمه کاظمی _ همدان - خبرنگار

  از روزی که حمیدرضا حاجی‌بابایی، یکی از نمایندگان شهر همدان در مجلس، به بهانه دریافت عنوان کلان‌شهر برای همدان، آن هم در شرایطی که سال 1388 این عنوان به همدان داده شده بود بدون این‌که عایدی برای آن داشته باشد، طرح الحاق 4 روستای قاسم‌آباد، حسن‌آباد، علی‌آباد و شورین را مطرح کرد، بسیاری از کارشناسان، استادان و متخصصان حوزه شهرسازی در مصاحبه‌های مختلف با رسانه‌ها اعلام کردند که اجرای این طرح نتیجه‌ای جز افزایش حاشیه‌نشینی در همدان ندارد. آنها هشدار دادند چه بسا این روستاها بعد از الحاق به شهر به حاشیه شهر تبدیل شوند، کما این‌که همدان قبلا تجربه تلخ الحاق روستاهایی مانند خضر و دیزج را داشت و شاهد بود که به حاشیه‌ای‌ترین مناطق همدان تبدیل شده‌اند و در شرایط بغرنجی به‌سر می‌برند.
در کنار متخصصان شهرسازی، تعدادی از اعضای شورای شهر و مردم این روستاها در نامه‌های مختلفی که برای وزارت کشور نوشتند، مخالفت خود را با اجرای این طرح اعلام کردند، اما برخی از مدیران استانی همچنان بر اجرای آن اصرار داشتند تا این‌که چند روز پیش اعلام شد طرح به تصویب رسیده و به‌زودی اجرا می‌شود.
این اتفاق در شرایطی می‌افتد که قنات تاریخی روستای قاسم‌آباد به عنوان منحصربه‌فردترین قنات کشور چندی است به ثبت ملی رسیده و به عنوان محتمل‌ترین گزینه برای ثبت در فهرست آثار جهانی معرفی می‌شود و درصورت الحاق قاسم‌آباد به شهر، این قنات مهم‌ترین ویژگی خود یعنی روستایی‌بودن را از دست می‌دهد و فرصت بزرگ ثبت جهانی یک اثر تاریخی نه از همدان، بلکه از ایران سلب خواهد شد.
حالا کارشناسان، استادان و متخصصان حوزه میراث فرهنگی خواستار به تعویق‌افتادن الحاق روستای قاسم‌آباد به شهر هستند تا پرونده ثبت جهانی قنات این روستا به نتیجه برسد. تعدادی از فعالان اجتماعی استان در دیدار با پروانه سلحشوری، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس، این موضوع را مطرح کردند و سلحشوری نیز قول پیگیری آن را از وزارت کشور داد.
در این میان برخی مسئولان استان همچنان بر اجرای طرح الحاق روستای قاسم‌آباد به شهر تاکید دارند. محمودرضا عراقی، معاون امور عمرانی استاندار همدان، چندی پیش در صدا و سیما گفت: «حالا اجازه دهید وارد فاز کلان‌شهر ‌شدن شویم، مشکلات را بعدا حل خواهیم کرد. کلان‌شهر شدن و الحاق روستاها اگر حتی تبعاتی هم داشته باشد، اجتناب‌ناپذیر است». در آن گفت‌وگو وقتی از این اتفاق به عنوان یکی از موانع ثبت جهانی صحبت شد، عراقی گفت: «مگر قرار گرفتن هگمتانه در دل شهر همدان مسئله‌ای برای ثبت آن ایجاد کرده است؟»
محمدحسن طالبیان، معاون وزیر میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری نیز در بازدید از قنات قاسم‌آباد گفت: این قنات کانال‌های عریضی دارد که آن را به یک قنات منحصربه‌فرد تبدیل کرده است. خوشبختانه حدود 400 هکتار از بیشه‌زارهای روستا از سوی این قنات آبیاری می‌شود و از بزرگ‌ترین امتیازات آن می‌توان به جدا بودن قنات از فاضلاب اشاره کرد. مجوز نخستین قنات‌موزه کشور هم صادر شده و باعث قابل بازدید شدن آن از سوی گردشگران می‌شود.
هرچند به گفته دهیار روستای قاسم‌آباد مبلغی به عنوان تسهیلات برای ساخت قنات‌موزه در محل این قنات در نظر گرفته شده بود که حالا به دلیل تصویب طرح الحاق قاسم‌آباد به شهر منتفی شده است.

سئوال از مسئولان همدانی
یک مدرس گردشگری از مسئولان استان همدان می‌پرسد: «چند روستا در ابعاد قاسم‌آباد با همه ویژگی‌های مردم‌شناسی، فرهنگی، کشاورزی و جغرافیایی داریم که قناتی با ویژگی‌های قنات قاسم‌آباد در دل خود داشته باشد و در نزدیکی پایتخت تاریخ و تمدن ایران این فرصت را داشته باشد که به عنوان میراث ملی و جهانی ثبت شود و عامل بسیاری از فرصت‌های شغلی و معیشتی مستقیم و غیرمستقیم و برندشدن یک مقصد باشد؟»
علی شادلو می‌گوید: اگر مسئولان همدان به این واقعیت رسیدند که قنات قاسم‌آبا،د از نظر برخورداری از این ویژگی‌ها، منحصربه‌فرد است دیگر نیازی به توضیح اضافه نیست. این فرصت برای همدان و ایران بی‌نظیر است. این شرایط در جهان بی‌تکرار است و فقط همدان چنین فرصتی در دل خود جا داده است.
وی ادامه می‌دهد: متخصصان جغرافیای انسانی و آمایش سرزمین به‌شدت بر این موضوع تاکید دارند که کشوری که روستاهایش را از دست می‌دهد و در مقابل جمعیت شهری آن افزایش پیدا می‌کند، یعنی موتور تولید، معیشت و پیشینه اصالت‌هایش در حال از بین رفتن است.

نه به الحاق روستا به شهر
شادلو توضیح می‌دهد: پاسخ این سئوال که آیا کشورهای تراز اول هم مانند ایران اصرار دارند محیط‌های روستایی خود را به محیط‌های شهری تبدیل کنند، مشخصا «خیر» است. وقتی شما از منظر گردشگری به موضوع نگاه کنید، اساسا هرچه یک شهر یا مقصد امروزی باشد، فرصت‌سوزی بیشتر می‌شود و هرچه روستا و مقصد دیروزی‌تر، اصالت‌محور و نوستالژیک شود، ارزش آن در جهانی که به نظر بزرگان علم گردشگری وارد انقلاب چهارم یعنی انقلاب گردشگری شده، مدرن‌تر و مترقی‌تر می‌شود. یعنی اگر ما به دنبال ترقی، تمدن و ایجاد معیشت هستیم باید به این سمت برویم که جمعیت روستایی را افزایش دهیم، روستاها را احیا کنیم و اگر در یک روستا ظرفیت میراث فرهنگی ملموس و ناملموس وجود دارد، آن را برای تبدیل‌شدن به مقصد گردشگری تجهیز کنیم. این مدرس گردشگری معتقد است: اگر در همدان خلاف این روند عمل می‌کنند، احتمالا در پشت صحنه آن موضوع‌هایی مانند قیمت زمین، افزایش درآمد مدیریت شهری و مانند این مطرح است. گذشته از این با نگاهی به منافع ملی، برخی مسئولان با افزودن روستاها به شهرها و از بین بردن فرصت‌های گردشگری در واقع درحال فرصت‌سوزی هستند.
شادلو ادامه می‌دهد: ما در ایران قدرت گردشگری را، چنان که باید، درک نکرده‌ایم، چون گردشگری سهم زیادی از تولید داخلی و صادرات نداشته است. 

موانع ثبت جهانی
دهیار روستای قاسم‌آباد درباره این‌که چرا الحاق این روستا به شهر مانع ثبت جهانی آن می‌شود، می‌گوید: قنات قاسم‌آباد یک اثر تاریخی - فرهنگی است که تلفیقی از جاذبه‌های گردشگری ملموس و ناملموس را در خود نهفته دارد.
محمدهاشم پاکیزه ادامه می‌دهد: جاذبه‌های ملموس این قنات عبارت است از عرض و ارتفاع گالری و فضاهای تو در توی آن‌ که محصول سازگاری با طبیعت و پایداری اجتماعی مردمان این روستا در دوره‌های تاریخی مختلف نسبت به این قنات بوده است.
وی ادامه می‌دهد: وزنه سنگین‌تر مطالعات پرونده ثبت جهانی این اثر مربوط به حوزه فرهنگی و اجتماعی روستای قاسم‌آباد است که شرح آن در این مصاحبه نمی‌گنجد، اما به‌طور خلاصه نظام تقسیم آب قنات و ساعت آفتابی مربوط به میراب‌ها و کشاورزان روستا بخش اصلی میراث ناملموس‌ قنات قاسم‌آباد را تشکیل می‌دهند که اطلاعات آن به‌زودی از طریق انتشار کتاب در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.
پاکیزه عنوان می‌کند: به این ترتیب باید گفت قنات قاسم آباد یک اثر برجسته تاریخی - فرهنگی است که حیات و ممات آن وابسته به حفظ نظام جامعه محلی روستا و همچنین اصالت و هویت مردمان آن است، پس برای ثبت جهانی این اثر به 3 عنصر اساسی قنات، جامعه روستایی و اراضی کشاورزی نیاز است. حالا در صورت الحاق روستا به شهر، اراضی کشاورزی روستا در معرض تغییر کاربری‌های مختلف قرار خواهد گرفت و از دست مالکان روستا خارج خواهد شد و متعاقبا شاهد تغییرات سریع در بافت اجتماعی روستا خواهیم بود.
وی اضافه می‌کند: بنابراین 2 مولفه اصلی، پرونده ثبت جهانی قنات در معرض نابودی هستند و همین برای بستن پرونده ثبت جهانی قنات قاسم‌آباد کفایت می‌کند. هر چند در مورد خود قنات هم امیدی به پایداری آن نخواهد بود، چرا که نابودی بیش از ۲۴۰ رشته قنات طی ۴ دهه اخیر نشان از بی‌توجهی مدیریت شهری به حفظ قنوات دارد.  بر اساس دستورالعمل ثبت جهانی، آثار باید نمونه‌ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فناوری یا منظره‌ای نمایانگر مرحله یا مراحلی از سرگذشت انسان باشد. نمونه‌ای برجسته از یک سکونتگاه سنتی بشری یا استفاده از زمین که معرف یک یا چند فرهنگ است، باشد. به ویژه مواقعی که تحت تاثیر تغییرات برگشت ناپذیر شده است. به طرزی مستقیم یا ملموس مرتبط با رویدادها یا سنن زندگی افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی واجد اهمیت والای جهانی باشد. اکنون قنات در روستای قاسم آباد با سنن و رویدادهای روستا و زندگی و حتی افسانه ها و معیشت روستا در ارتباط است اما اگر تبدیل به شهر شود این ارتباط قطع خواهد شد وشرایط امکان ثبت جهانی را از دست می‌دهد.