گزارش ویژه
جاذبه های گردشگری پهنه مرکزی پایتخت در کانون توجه قرار گرفته است
سقاخانه‌ها چشم به راه مرمت
زینب زینال‌زاده_فاطمه عسگری نیا
پنجره فولادی و مشبک در دل دیوار یک کوچه یا خیابان، نور سبزرنگ و اندک، شیرهای آب و تعدادی کاسه کوچک، پارچه‌های سبز گره خورده به پنجره و شمع‌های دلسوخته و آب شده. این توصیف بناهای تاریخی است که از آنها با عنوان «سقاخانه» یاد می‌شود. مکان‌هایی که در فرهنگ گذشتگان ما، مردم برای مناجات و دعا به آنجا می‌رفتند و آبی می‌خوردند و شمعی روشن می‌کردند. در گذر زمان، زندگی شهرنشینی به این فرهنگ غلبه کرد و حضور مردم در کنار سقاخانه‌ها کمرنگ و کمرنگ‌تر شد. تا جایی که مغفول ماندند و گرد فرسودگی روی پنجره‌ها و دیوارهایشان نشست. اجرای طرح «گردشگری» در تهران، روزنه امیدی شد برای روشن شدن دوباره شمع سقاخانه‌ها. وقتی توریست‌ها و گردشگران جذب بناهای تاریخی و معماری بی‌نظیر سقاخانه‌ها شدند، مسئولان به ارزش آنها پی بردند و تیشه به دست کارشناسان آثار میراث فرهنگی دادند، عملیات مرمت آنها که میراث گذشتگان و بخشی از فرهنگ دیرین مردمان ایران زمین است، آغاز شد. در این گزارش به سقاخانه‌های قدیمی و مهم تهران در مناطق 11 و 12 نگاهی می‌اندازیم و عملکرد مدیریت شهری در مرمت و بازسازی آنها را بررسی می‌کنیم.
براساس آمار، بیش از 200 سقاخانه در تهران وجود دارد که قدمت برخی از آنها به بیش از 100 سال می‌رسد. بناهایی که معماری ویژه‌ای دارند و تماشای کاشیکاری و تزیینات روی دیوارشان چشم هر رهگذری را خیره می‌کند. هرچند این روزها نگرش مردم به سقاخانه‌ها مانند همان آبخوری‌ها است و کمتر کسی برای نجوا و بستن تکه‌ای پارچه سبز سراغشان می‌روند اما به‌عنوان جاذبه توریستی اهمیت دارند و می‌توان از طریق همین بناهای تاریخی، فرهنگ چند هزار ساله خود را به رخ دیگران کشید. مرمت بناهای تاریخی به‌طور کلی وظیقه سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری است، اما به گفته یک مقام مسئول در سازمان میراث فرهنگی، در سال‌های اخیر، به سبب کمبود بودجه، اقدام خاصی در مرمت سقاخانه‌های تهران انجام نشده است: «به صراحت می‌توانم بگویم در مرمت سقاخانه‌ها سازمان میراث فرهنگی کاری انجام نداده و به همین دلیل، مدیریت شهری برای بازسازی این بناهای ارزشمند اعلام آمادگی کرده است.» مدیریت کلانشهر تهران، براساس قوانین شهرداری و آیین‌نامه سازمانی، هیچ وظیفه و تعهدی برای مرمت بناهای تاریخی ندارد، اما از سال 1392 مرمت سقاخانه‌ها از سوی شهرداری‌ها آغاز شده است.
بی‌مهری مسئولان به سقاخانه‌ها
محله امامزاده یحیی(ع)، از محله‌های قدیمی منطقه12 است و به گفته اهالی در گذشته، سقاخانه‌های زیادی در آن وجود داشته است. «ابراهیم قدمی» یکی از معتمدان محله می‌گوید: «بیشتر کوچه‌ها سقاخانه داشتند و اهالی شب‌های جمعه می‌آمدند و شمع روشن می‌کردند و روزها هم رهگذرها برای رفع تشنگی از آب آن می‌نوشیدند. بنای خیلی زیبایی داشتند و از قداست خاصی برخوردار بودند و مردم خودشان تلاش می‌کردند تا روی دیوارها خط و خشی نیفتد.» او با ابراز نارضایتی از وضعیت کنونی سقاخانه‌ها می‌گوید: «هیچ‌کس به سقاخانه‌ها رسیدگی نمی‌کند. برخی از آنها شیر آب ندارند و بعضی هم به‌خاطر بی‌مهری مسئولان و مردم، چراغشون خاموش شده و هیچ کاربردی ندارند و حتی تعدادی از سقاخانه‌ها از بین رفتند.» این معتمد محلی درباره ارزشمندی سقاخانه‌ها می‌گوید: «بنای سقاخانه‌ها قدیمی و ارزشمند است. معماری خاصی دارند و توریست‌ها و گردشگران اینها را خوب درک می‌کنند. آنها وقتی سقاخانه‌ها را می‌بینند، می‌ایستند و ساعت‌ها به آنها خیره می‌شوند. اما خودمان به آنها بی‌توجه‌ایم و اجازه می‌دهیم نابود شوند و از بین بروند.»
سقاخانه دیروز و آبخوری امروز
سقاخانه‌ها از گذشته تاکنون، در میان مردم قداست داشتند و در گذشته جزء اماکن متبرکه محسوب می‌شدند. در گذر زمان نیز گویا کاربری سقاخانه‌ها دستخوش تغییرات شده و اکنون نقش آبخوری دارند. «رحمان حسین‌زاده» از کاسبان قدیمی خیابان وحدت اسلامی می‌گوید: «داخل بازارچه «شاپور» که امروزی‌ها به آن بازار «ترخانی» می‌گویند چند سقاخانه بود که یک‌دفعه نابود شدند و اکنون تعداد خیلی کمی از آنها مانده که گهگاهی مردم تشنه از آن آب می‌نوشند و صلوات می‌فرستند و می‌روند. این روزها دیگر کسی کنار سقاخانه شمع روشن نمی‌کند و صدای دعا و نیایش شنیده نمی‌شود.» البته برخی از سقاخانه‌ها شیرآب ندارند و حتی کارآیی آنها در حد رفع تشنگی مردم هم نیست. «عباس حاج محمدی» از اهالی قدیمی محله فروزش می‌گوید: «مقابل بعضی از سقاخانه‌ها فنس آهنی جوش دادند تا مردم نتوانند آب بخورند و برخی دیگر شیر آب ندارند یا اگر دارند، آبشان قطع شده.» او قطع آب سقاخانه‌ها را اینگونه تعریف می‌کند: «سقاخانه‌ها وقفی هستند و نباید قبض آب و برق برای آنها صادر بشود. اما خودم شاهد بودم که مأموران شرکت آبفا آمدند و گفتند که معوقی دارد و آب را قطع کردند.»
جلب مشارکت مردم
بازسازی سقاخانه‌ها نیاز به همت همه جانبه برخی از دستگاه‌ها و نهادها دارد که گویا وجود برخی مسائل، متولیان مرمت سقاخانه‌ها را از وضعیت این بناهای تاریخی و ارزشمند غافل کرده است. در چنین شرایطی مشارکت مردم می‌تواند راهکار مناسبی باشد. در طول تاریخ ثابت شده که مردم برای مرمت و بازسازی بناهای مذهبی مانند مساجد، همواره پیشقدم بوده‌اند و این کار را باقی الصالحات می‌دانند. «رمضانعلی احمدی» ساکن محله پامنار می‌گوید: «مسجد محله نیاز به مرمت داشت که مردم کمک کردند و این کار انجام شد. مسئولان اگر نمی‌‌توانند یا بودجه کافی برای این کار ندارند، با مردم رودرو صحبت کنند و وضعیت را شرح بدهند و خواهش کنند تا برای مرمت و بازسازی سقاخانه‌ها کمک کنند. مطمئنم مردم مانند همیشه همراهی می‌کنند.» در برخی از محله‌ها مانند امامزاده یحیی(ع)، اهالی برای رفع و رجوع مشکلات سقاخانه‌ها مشارکت می‌کنند و با ابراز رضایت از مشارکت در مرمت سقاخانه‌ها می‌گویند: «اگر مسئولان صادق باشند و به صراحت بگویند مشکل چیست و چه کمکی از دست ما بر می‌آید، بی‌تردید کمک می‌کنیم.»
سقاخانه‌ها فرصت طلایی برای جذب توریست
در تهران، نزدیک به 290 سقاخانه قدیمی وجود دارد که تنها 90 سقاخانه در منطقه 12 است. به گفته «فرشاد شهیدزاده» مدیر اداره بافت تاریخی منطقه 12، بیشتر سقاخانه‌های قدیمی و تاریخی تهران در محدوده منطقه 12 و محله‌های پامنار و امامزاده یحیی(ع) قرار دارند. شهیدزاده می‌گوید: «مرمت آثار و بناهای تاریخی و باستانی نیاز به مهارت و تخصص دارد و این کار باید به همت کارشناسان سازمان میراث فرهنگی انجام شود تا مبادا در هنگام عملیات بازسازی، خدشه‌ای به بنا وارد شود. در سال‌های اخیر، بنا به دلایلی، این اتفاق در منطقه نیفتاد و مدیریت شهری برای حفاظت از بناها که به گونه‌ای هویت شهر و محله‌ها محسوب می‌شوند، اقدام به مرمت آنها کردند.»
مرمت سقاخانه‌های منطقه در سال‌های 1392 و 1393 در 2 مرحله انجام شده است. مرحله نخست 11 سقاخانه و مرحله دوم، 9 سقاخانه قدیمی که در معرض تخریب بودند، به همت شهرداری منطقه مرمت شده‌اند. مدیر اداره بافت تاریخی منطقه می‌گوید: «توریست‌ها و گردشگرانی که به منطقه می‌آیند به محض دیدن سقاخانه‌ها جذب فضا و نوع معماری آنها می‌شوند. بنابراین سقاخانه‌ها فرصت طلایی هستند که می‌توان در توسعه گردشگری و جذب بیشتر توریست از آنها استفاده کرد. همین سیاست بود که مدیریت شهری منطقه سقاخانه‌ها را در لیست مکان‌های گردشگری قرار داد و مرمت آنها را آغاز کرد.» به گفته شهیدزاده، نزدیک به 60درصد از سقاخانه‌های منطقه فعال و 70درصد نیمه فعال هستند که نیاز به مرمت دارند.
مرمت یک سقاخانه در پازل یازدهم
10 سقاخانه مهم تهران در منطقه 11 قرار دارد که بیشتر آنها در محدوده «حصار ناصری» هستند و به گفته «اشکان بیات»، مدیر اداره بافت تاریخی منطقه11، همه آنها نیاز به مرمت و بازآفرینی دارند. امسال به همت مدیریت شهری منطقه 11، عملیات مرمت سقاخانه «عزیزمحمد» که بیش از 110 سال قدمت دارد، آغاز شده و عملیات عمرانی در مراحل پایایی است. بیات در توضیح بیشتر می‌گوید: «سقاخانه عزیز محمد در دوره «قاجار» ساخته و در آن از کاشی‌های بسیار نفیسی استفاده شده است. آجر‌کاری‌های این اثر ارزشمند طی سالیان متمادی، دچار آسیب شده بود و نیاز به مرمت داشت که پس از مطالعات اولیه عملیات مرمت آغاز شد و اکنون در مراحل پایانی است.» او درباره دلیل مرمت سقاخانه‌ها از سوی شهرداری این‌چنین توضیح می‌دهد: «سقاخانه‌ها مجموعه‌های زیبا و ارزشمندی هستند که متأسفانه از سوی میراث فرهنگی مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند و به همین دلیل مرمت آنها به همت شهرداری انجام می‌شود.» به گفته بیات سایر سقاخانه‌های منطقه هم پس از تکمیل مطالعات تحقیقاتی مرمت می‌شوند.
استاد نصرالله حدادی، تهران شناس
سقاخانه‌هاهویت شهر تهران
در گذشته‌های دور که از آب لوله‌کشی در شهر تهران خبری نبود، هرکسی دستش به دهانش می‌رسید و به قولی سری در سرها داشت، برای ثواب هم که شده در محله خود اقدام به ساخت سقاخانه می‌کرد تا مردم محله‌اش را سیراب کند. این اماکن متبرکه که مجهز به «کاسه سنگی» یا همان «سنگاب» از جنس سنگ «خارا» بودند، هم شمسه داشتند هم مزین به مقرنس کاری و کاشیکاری‌های زیبا به رنگ آبی فیروزه‌ای بودند که با اشعاری در مدح ابوالفضل‌العباس(ع) و امام حسین(ع) با پنجره فولادی مزین شده بودند. آب این سقاخانه‌ها به «آب‌لبیک» مشهور بود و مردم در کنارشان شمع روشن می‌کردند. همه اماکن متبرکه اعم از بقاع متبرکه و مساجد بدون استثنا دارای سقاخانه بودند و این مسئله به قداست سقاخانه‌ها نزد مردم افزوده بود. در گذشته هریک از اهالی محله در قالب نذورات، آب مورد نیاز سقاخانه‌ها را با خرید آب از گاری‌های آب فروش تأمین می‌کردند. خیلی از اهالی محله‌های تهران حتی پس از اینکه آب لوله‌کشی به خانه‌ها رفت، باز خوردن آب از سقاخانه‌ها را به سبب تبرک، ترجیح می‌دادند و هرگاه از آن آب می‌خوردند با گفتن «لبیک یا حسین» عشق و ارادت خود را به امام حسین(ع) و شهدای کربلا، نشان می‌دادند. سقاخانه «ظهیرالاسلام» در منطقه 12 و سقاخانه بازارچه «کل عباسعلی» در خیابان فروزش، منطقه 11 از معروف‌ترین سقاخانه‌های قدیمی تهران هستند.
سقاخانه‌های قدیمی بخشی از هویت و تاریخ شهر تهران هستند. هزاران داستان و قصه در دل سقاخانه‌ها نهفته است و برای شنیدنشان کافیست پای صحبت قدیمی‌های محله‌ها بنشینید. کلانشهر تهران برای اینکه در گذر زمان و بر اثر توسعه زندگی ماشینی، هویت خود را از دست ندهد، نیازمند حفظ سقاخانه‌هاست. بنابراین مرمت و بازسازی این بناهای مذهبی و مقدس لازم و ضروری است.
