چرخ‌دنده‌های اقتصاد

مائده امینی_روزنامه نگار

پای شهرک‌های صنعتی به اقتصاد ایران از برنامه سوم توسعه پیش از انقلاب اسلامی باز شد؛ شهرک‌هایی که در ابتدا با عنوان «سازمان نواحی صنعتی» کلید خورده بودند. تلاش برای توسعه این شهرک‌ها در دهه‌های 40و 50 به اوج خود رسید و این روند تا جایی پیش رفت که در سال1362، شرکت‌ شهرک‌های صنعتی ایران به شکل رسمی کار خود را آغاز کرد. اما یک شهرک صنعتی قرار است چه آورده‌ای برای اقتصاد کشور داشته باشد؟ ماجرا فقط ماجرای ایران نیست. درتمام دنیا مؤثرترین بخش اقتصادی، کارخانه‌ها و واحد‌های صنعتی هستند و در بین آنها صنایع کوچک و متوسط از اهمیت ویژه برخوردارند. شهرک‌های صنعتی اگر درست اداره شوند، می‌توانند روند صادرات کالا را در کشور، تسهیل کنند و با استفاده از طرح‌های دانش‌بنیان، هم موجب تحقق اهدافی چون اقتصاد مقاومتی شوند هم به ایجاد اشتغال در کشور کمک کنند. در کنار همه این‌ها، این شهرک‌ها همچنین می‌توانند نقش بسیار پررنگی در جذب سرمایه‌گذاری خارجی داشته باشند؛ البته اگر همه راه‌های تعامل خود با جهان را پیش از این نبسته باشیم.

تاریخچه شکل‌گیری شهرک‌ها و نواحی صنعتی در ایران
در سال 1347، «سازمان صنایع کوچک و نواحی صنعتی ایران» با هدف توسعه صنایع کوچک و بهبود وضع آن و کمک به سرمایه‌گذاران تشکیل شد.
در دهه‌های 40و 50 کوشش‌های فراوانی برای ایجاد شهرک‌ها و نواحی صنعتی به عمل آمد، شهرک‌های صنعتی طوس، اصفهان، همدان و اهواز ماحصل این تلاش‌ها هستند.
4 شهرک صنعتی البرز، باختران، کاوه و رشت به‌ترتیب در سال‌های 47، 50، 52 و 53 به ثمر رسیدند .
پس از ایجاد تغییرات در نظام صنعتی کشور، در سال1362، سازمان صنایع کوچک و نواحی صنعتی ایران با وزارت صنایع ادغام شد و به‌منظور ایجاد هماهنگی و استفاده مطلوب از امکانات شهرک‌های صنعتی، ‌قانون «شهرک‌های صنعتی ایران» به تصویب رسید.
نزدیک به دو دهه شرکت شهرک‌های صنعتی نسبت به ایجاد 400شهرک صنعتی اقدام کرد.
در سال1379، پس از ادغام وزارتخانه‌های صنایع و معادن، ‌سازمان صنایع کوچک تشکیل شد اما در سال1384، وظایف اجرایی آن به شرکت شهرک‌های صنعتی سپرده شد و عملا «سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران» از سال 84 فعالیت خود را آغاز کرد.

پراکندگی صنعت علیه محیط‌زیست
احداث شهرک‌های صنعتی در نقاط مختلف کشور نباید فقط براساس عواملی مانند توجیه اقتصادی و ارزش تولید صورت گیرد بلکه باید مبتنی بر نتایج برنامه‌ریزی منطقه‌ای، آمایش سرزمین و ارزیابی اثرات محیط‌زیستی انتخاب شود. یکی از حوزه‌های تأثیرگذار در محیط‌زیست بحث شهرک‌های صنعتی است. اگر صنایع بخواهند به‌صورت پراکنده ساخته شوند، برای تاسیس هر کدام به جاده، شبکه فاضلاب و سیستم آب و برق مجزا نیاز است، درصورتی که تجمیع صنایع در یک شهرک صنعتی با ایجاد امکانات زیربنایی متمرکز در یک نقطه، هم هزینه‌ها را کاهش می‌دهد و هم میزان آلودگی‌ها و تخریب محیط‌زیستی‌اش کمتر است.
در شهرک‌های صنعتی تا زمانی که 70درصد شهرک به بهره‌برداری نرسد، اقدام به راه‌اندازی تصفیه‌خانه نمی‌کنند. این در حالی است که در این مدت صنایع راه‌اندازی شده به‌دلیل نداشتن سیستم تصفیه موجب آلوده شدن منابع آب زیرزمینی می‌شوند.
زباله‌های صنعتی می‌توانند سلامت مردم منطقه‌هایی را که در اطراف شهرک‌ها زندگی می‌کنند به خطر بیندازند؛ برای مثال پسماندهای سرب از دیگر معضلات این شهرک‌هاست؛ چرا که سرب دومین عنصر خطرناک پس از رادیو اکتیو است و به راحتی در مسیر رودخانه‌های اطراف تخلیه می‌شود.
به واسطه برخی شهرک‌های صنعتی آلاینده‌هایی مانند سیلیس، سرب، اسید و... در مناطق اطراف ایجاد می‌شود که می‌توان بیان کرد این کارخانجات از بمب‌های شیمیایی عراق به ایران به‌مراتب آلایندگی بیشتری دارند و با این روند در آینده یک کودک سالم در منطقه متولد نمی‌شود. همچنین آلودگی‌های صوتی ناشی از این شهرک‌ها آسایش همسایگان را تا شعاع چند کیلومتری از آنها می‌گیرد؛ برای مثال یکی از جدی‌ترین بحران‌های محیط‌زیستی توسط شهرک صنعتی سفلچگان برای روستاهای اطراف این شهرک مانند جنداب ایجاد شده است. بررسی‌های همشهری نشان می‌دهد که به واسطه جانمایی غلط این شهرک، پوشش گیاهی منطقه از بین رفته و آب‌های زیرزمینی آلوده شده است. بارها در این سایت 18هکتاری رانندگان خودروهایی که از استان‌های همجوار لجن‌ها را تخلیه می‌کنند دستگیر و به مراجع قضایی و محیط‌زیست تحویل داده شده‌اند درحالی‌که با آنها مماشات می‌شود.

از واحدهای کاملا تعطیل یا نیمه‌تعطیل شهرک‌های صنعتی، به‌خصوص بعد از بازگشت تحریم‌ها، آماری وجود ندارد. سیدمحمدعلی سیدابریشمی-نخستین مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی دولت یازدهم- چندی پس از تصدی ریاست بر این سازمان  (درسال 93) در نشستی خبری حاضر شد و اعلام کرد ۵هزار و ۴۵۱ واحد کاملاً تعطیل، ۹هزار و ۹۷ واحد (۳۴ درصد) با زیر۵۰ درصد ظرفیت، ۹هزار و ۲۶۴ واحد (۳۵درصد) بین ۵۰ تا ۷۰ درصد ظرفیت و ۸ هزار و ۲۶۹ واحد با بالای ۷۰ درصد ظرفیت کار می‌کنند. او البته تأکید کرده بود ۷۱ درصد تعطیلی واحدها بین سال‌های ۸۵ تا ۹۲ بوده است. در راستای این شفاف‌سازی‌ها، اعلام شد که حدود ۸۴۰ واحد شهرک‌های صنعتی توسط بانک‌ها تملک شده‌اند که از این تعداد حدود ۷۰۰ واحد کاملاً متوقف شده‌اند. به گفته‌ او ۹۷هزار نفر از تعطیلی این واحدها بیکار شده‌اند.

داستان خاموشی شهرک‌ها 
بیشترین آسیب‌ از ناکارآمدی در سیاست‌های کلان اقتصادی را شهرک‌های صنعتی می‌بینند. تعطیلی، نیمه‌تعطیلی و فعالیت با ظرفیت کمتر واقعیت تلخ واحدهای تولیدی مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی در شرایط نابه‌سامانی است. اما این واقعیت‌های تلخ، چه تبعات اقتصادی‌ای با خود به‌دنبال دارند؟

واحدهای تعطیل‌شده انباشته‌ای از سرمایه‌ها، امکانات و تجهیزات بدون استفاده است که باعث ایجاد اتلاف منابع، بیکاری، کمبود تولید و محصولات و کالاهای داخلی می‌شود.

واحدهای نیمه‌تعطیل یا فعالیت با ظرفیت کم نیز به‌دلیل نداشتن سود و درآمد کافی فعالیتی غیرقابل توصیه اقتصادی محسوب می‌شود که در نهایت پایدار نیست و نمی‌تواند رقابت تولیدی سازنده و مستمر داشته باشد. این ناپایداری نیز خود خسارت‌آفرین و زیانبار است.

در چنین بستری، فضایی ناپایدار و نامطمئن برای متقاضیان سرمایه‌گذاری در بخش تولید و صنعت فراهم می‌شود. انحراف سرمایه‌ها از حوزه صنعت و تولید به بخش‌های تجاری، دلالی، مسکن، طلا، ارز و... نهایتا منجر به توسعه اقتصاد غیرمولد و دلال‌محور می‌شود که ماحصل این اقتصاد، تورم، رانت و فساد است.

در هر کدام از استان‌های ایران چند شهرک صنعتی تاسیس شده است؟‌
اصفهان بیشترین تراکم شهرک‌های صنعتی را دارد. 74شهرک صنعتی دولتی در این استان واقع شده است. بعد از این استان، نام خوزستان با 71شهرک صنعتی دیده می‌شود و فارس با 70شهرک صنعتی در رتبه سوم قرار گرفته است. 

975شهرک
و ناحیه صنعتی مصوب در کشور وجود دارد (براساس آمار منتشرشده در سال 97) که در آخرین گزارش‌های سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی، فقط ۲۰۰‌مورد آن دارای تقاضای سرمایه‌گذاری است و ۵۹۴ شهرک و ناحیه صنعتی بدون تقاضا یا کم‌تقاضا است.

80شهرک 
حدود 80شهرک صنعتی، بازچرخانی آب را انجام می‌دهند؛ البته 40درصد صنایع بزرگ در داخل این شهرک‌های صنعتی واقع 
شده‌اند.

7 
شهرک فناوری مصوب در مجموعه شهرک‌های صنعتی کشور وجود دارد.

70درصد 
صنایع کشور در شهرک‌های خصوصی و شهرک‌های دولتی و ناحیه‌های صنعتی مستقر هستند.

41904 
تا پایان خرداد‌ماه سال 97، تعداد واحدهای صنعتی به بهره‌برداری رسیده در شهرک‌های صنعتی 41هزار و 904 اعلام شده
 بود .

30درصد 
بر‌اساس آخرین آمار دریافتی، از ابتدای انقلاب تاکنون کمتر از 03درصد واحدهای صنعتی داخل شهرک‌ها تعطیل هستند.

77درصد 
از واحدهای شرکت‌های صنعتی فعال هستند .

17.6درصد 
از تولید ناخالص داخلی سهم ارزش افزوده واحدهای کوچک و متوسط در کشور است.

42335 
واحدهای فعال شهرک‌های صنعتی با ظرفیت‌های مختلف در حال فعالیت هستند. درحال‌حاضر براساس آخرین آمارهای موجود در سال98، 42هزار و 335 واحد صنعتی در شهرک‌های صنعتی وجود دارد که 11هزار و 191 واحد آن غیرفعال گزارش شده است.

1۵000 
تا پیش از لغو برجام در سال97 اعلام شد که 985واحد غیرفعال به چرخه تولید برگشته و با بازگشت این تعداد واحد، برای 51هزار نفر دیگر اشتغال ایجاد شده است.

827147 
827هزار و 147 اشتغال به واسطه شهرک‌های صنعتی تا پایان سال 97 ایجاد شده است .

3656 
تعداد واحدهای کارگاهی واگذار شده 3هزار و 656 واحد و تعداد واحدهای به بهره‌برداری رسیده 3هزار و 23 واحد اعلام شده است.

4میلیارد 
براساس اعلام محسن صالحی‌نیا، رئیس سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی، تا پیش از لغو برجام ۴ میلیارد دلار صادرات به واسطه واحد‌های صنعتی این شهرک‌ها انجام 
شده است.

9850واحد 
معادل 5/22درصد از واحد‌های موجود در شهرک‌های صنعتی، غیر‌فعال است که اگر این واحد‌ها هم فعال بود ۱۸۰هزار نفر به اشتغال موجود در شهرک‌های صنعتی افزوده می‌شد به نوعی که اشتغال موجود در شهرک‌های صنعتی به ۸۹۰ هزار نفر افزایش پیدا می‌کرد.

33935هکتار
مساحت واگذار شده به شهرک‌های صنعتی تحت قراردادهای منعقدشده، 33هزار و 935هکتار اعلام شده است.

21 سرمایه‌گذار خارجی
 با سرمایه‌گذاری ۲میلیارد دلاری در شهرک‌های صنعتی برای ۱۷هزار نفر اشتغال ایجاد کرده‌اند.

44000واحد 
78 هزار و 007 قرارداد منعقد شده در شهرک‌های صنعتی داریم که از این میزان ۴۴ هزار واحد به بهره‌برداری رسیده و 34 هزار واحد نیز در حال احداث است.

77
در ۷۷ شهرک و ناحیه صنعتی، برنامه‌های توسعه‌ای وجود دارد، ضمن اینکه ایجاد ۴۳۸ شهرک صنعتی در مناطق روستایی هدف‌گذاری شده است.

43650واحد 
صنعتی در شهرک‌ها و نواحی صنعتی وجود دارد که 5/77 درصد این رقم یعنی حدود ۳۳ هزار و ۸۰۰ واحد فعال و ۹ هزار و ۸5۰ واحد نیز غیرفعال هستند.

808شهرک
براساس آمارهای منتشرشده در سال97، 808شهرک صنعتی در حال بهره‌برداری اعلام شده‌اند که هنوز به تصویب وزارت صنعت نرسیده‌اند.

از بین واحد‌های فعال، حدود ۴۰‌درصد واحد‌ها تا ۵۰‌درصد ظرفیتشان فعال هستند، ۳۰‌درصد بین ۵۰ تا ۷۰ درصد فعالند و ۳۰ درصد نیز از ۷۰ درصد به بالا فعالیت دارند.