فوک‌های بی‌پناه خزری در چند قدمی انقراض

فوک خزری، تنها بازمانده دریای بزرگ تتیس است که حالا تنها پستاندار بزرگ‌ترین دریاچه دنیا و نمادی بومی و منحصر به ‌‌فرد در دریای خزر محسوب می‌شود، اما این گونه نادر جانوری طی سالیان اخیر با بی‌توجهی و نامهربانی حاشیه‌نشینان دریای خزر، این روزها حال خوشی ندارد و یکی‌یکی از این دردانه خزری کم و کمتر می‌شود.به گزارش بلاغ، فوک خزری که بومیان استان‌های شمالی به آن سگ آبی هم می‌گویند، یکی از پستانداران کمیاب آبزی دنیاست که فقط در دریای خزر و رودخانه‌های منتهی به آن زندگی می‌کند. این‌ گونه که تنها پستاندار دریای خزر به ‌شمار می‌آید، به دلیل صید بی‌رویه و برهم خوردن شرایط زیستی و کاهش شدید جمعیت نیازمند جدی حمایت بین‌المللی است.

فوک خزری به ‌طور میانگین 1.5 متر طول و 80 کیلوگرم وزن دارد و یکی از کوچک‌ترین انواع فوک در دنیا به‌شمار می‌رود که در میان هزار نوع جاندار خزری، تنها پستاندار این دریاست.فوک‌ها جانورانی با ارزشند که حتی با مدفوع خود یک منبع غذایی در دریای خزر به وجود می‌آورند و نابودی آنها اکوسیستم خزر را به خطر می‌اندازد. این آبزیان تابستان، بهار و پاییز را بیشتر در آب‌های نیمه‌ جنوبی خزر می‌گذرانند و برای زایمان به مناطق یخی در شمال دریای خزر به‌ویژه روسیه مهاجرت می‌کنند.


شکار فوک‌ها ادامه دارد

با افزایش نگرانی‌ها در پی نابودی حجم زیادی از جمعیت این گونه منحصر به‌ فرد در دریای خزر، سال 2010 نخستین و تنها مرکز حفاظت از فوک خزری در ایران در رسما شروع به کار کرد. هدف این مرکز نجات فوک‌های آسیب‌دیده، آموزش ماهیگیران، ارتقای سطح فرهنگ محیط زیستی جامعه، تحقیقات و البته گسترش فعالیت‌های حفاظتی به سایر کشورهای حوزه خزر است.
پس از آن تمام کشورهای حاشیه خزر به جز روسیه شکار این گونه ارزشمند را ممنوع اعلام کردند. در پی تلاش‌های حامیان فوک خزری در منطقه خزر، وزیر محیط‌ زیست کشور روسیه نیز شکار قانونی فوک‌ها را به صورت موقت و به مدت یک سال ممنوع اعلام کرد، اما همچنان هر سال تعداد زیادی از آنها در تورهای ماهیگیران گرفتار می‌شوند. برخی ماهیگیران می‌پندارند فوک‌ها از ماهیان تجاری هستند به همین دلیل هر سال تعداد زیادی از این گونه‌های کمیاب توسط انسان‌ها کشته می‌شوند.


آخرین وضعیت فوک‌ها

گرم ‌شدن زمین باعث ذوب یخ‌های بخش شمالی دریای خزر و در نتیجه نابودی زیستگاه‌های فوک شده‌ است. عوامل عنوان شده تهدید‌های جدی برای حیات این گونه دوست‌داشتنی دریای خزر محسوب می‌شوند. رئیس اداره محیط‌ زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط‌ زیست مازندران درباره آخرین وضعیت تنها بازمانده پستاندار دریای خزر گفت: فوک خزری تنها پستاندار دریای خزر است که در رأس هرم غذایی آبزیان این دریا نیز وجود دارد.«کامران نصیراحمدی» افزود: قبلا همین فوک از خرچنگ‌های دریایی تغذیه می‌کرد و غذای مورد علاقه‌اش، خرچنگ دریایی بود، اما با انقراض و حذف این خرچنگ‌ها از دریای خزر، انواع ماهی‌ها به‌ ویژه ماهی کیلکا به‌ عنوان منبع اصلی تغذیه فوک‌ها به شمار می‌آید. در واقع هر آنچه منابع غذایی فوک‌ها را تهدید کند، حیات این جانور خاص دریایی را هم تهدید کرده است. وی ادامه داد: در حال حاضر فوک در زنجیره غذایی به کیلکا وابسته است، کیلکا از زئوپلانگتون تغذیه می‌کند، زئوپلانگتون به فیتوپلانگتون وابسته است و این زنجیره تا جانداران میکروسکوپی ادامه دارد.


کاهش منبع تغذیه فوک‌ها

رئیس اداره محیط‌ زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط‌ زیست مازندران یادآور شد: در حال حاضر عملا زئوپلانگتون و فیتوپلانگتون‌های بومی دریای خزر از بین رفته‌اند و دیگر آن موجودات 70 سال پیش نیستند. حتی زئوپلانگتون و فیتوپلانگتون‌های کنونی موجود در دریای خزر جزو گونه‌های مهاجمی هستند که وارد دریای خزر شدند و اکنون شرایط را پذیرفتند و بومی شدند.این مسئول افزود: ماهی کیلکا به عنوان منبع تغذیه فوک‌های خزری در حال حاضر چند تهدید را در پیرامون خودش می‌بیند که یکی از آنها صید غیر مجاز است، اما موضوع اصلی که ارزیابی ذخایر ماهی‌های کیلکا را تحت‌الشعاع قرار داده، وارد شدن شانه‌داران مهاجم دریای خزر است. 

نصیراحمدی ادامه داد: 2 گونه وارداتی از دریای سیاه به دریای خزر آورده شد که گونه نمیوپسیس با شرایط سازگار شد، اما یکی از گونه‌ها به نام بورِآ نتوانست شرایط زیستی اینجا را بپذیرد. این در حالی بود که بورِآ، دشمن طبیعی این گونه جانوری بود و با از بین رفتن بورِآ، نمیوپسیس ماند و شروع به تغذیه از تخم ماهی کیلکا کرد. همین امر سبب کاهش ذخایر ماهی کیلکا شد.رئیس اداره محیط‌ زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط‌ زیست مازندران افزود: کاهش منبع اصلی تغذیه فوک‌ها در کنار صید غیر مجاز و صیدهای بیش از حد ظرفیت دریا، دلایل کاهش آنی حجم و ظرفیت ماهی کیلکا در دریای خزر هستند که تهدید جدی حیات فوک‌ها به شمار می‌روند.

 این مسئول بیان کرد: وقتی حجم ماهی کیلکا در دریای خزر کاهش می‌یابد، از منبع غذای فوک‌ها نیز کم می‌شود. از آنجا که جمعیت فوک بر اساس میزان غذا تنظیم می‌شود، بنابراین به همان نسبت از جمعیت فوک‌های خزری کم می‌شود.نصیراحمدی تصریح کرد: از آنجا که کیلکاها به صورت دسته جمعی زندگی می‌کنند، به راحتی در دسترس فوک‌ها قرار می‌گیرند و شکار این گونه برای فوک‌ها آسان‌تر از سایر گونه‌های دریایی است. به همین خاطر با کاهش حجم و ظرفیت کیلکاها، جمعیت فوک‌ها نیز به مرور زمان کم شد.


سایر عوامل کاهش جمعیت فوک‌ها

رئیس اداره محیط‌ زیست دریایی اداره کل محیط‌ زیست مازندران گفت: عوامل دیگری نظیر آلودگی نفتی در دریای خزر و صید بی‌رویه فوک در شمال که توسط کشورهای قزاقستان، آذربایجان و روسیه انجام می‌شود نیز نشان می‌دهند که چرا در مدتی کوتاه جمعیت یک میلیون قطعه‌ای فوک خزری به کمتر از 100 هزار قطعه رسیده است.این مسئول اظهار کرد: در این وضعیت خاص برای فوک‌های خزر، ویروس جدیدی از سگ‌های حاشیه دریا به فوک‌ها منتقل ‌شد که در پی به ساحل آمدن فوک‌ها برای استراحت و شیردادن به نوزادشان رخ داد و تعداد زیادی از این گونه را از بین برد. وی ادامه داد: عواملی ناشناخته مانند همین ویروس سگی، شکار بی‌رویه، حجم کاهش آبزیان، آلودگی‌های نفتی، روانه شدن سایر آلاینده‌های صنعتی، کشاورزی، شهری، پسماند و رودخانه‌ها دست به دست هم دادند تا طی سالیان اخیر، حیات این گونه ارزشمند در دریای خزر به مخاطره بیفتد و در چند قدمی انقراض قرار گیرد.


ناامنی زیستگاهی

 رئیس اداره محیط‌ زیست دریایی اداره کل محیط‌ زیست مازندران یادآور شد: در مجموع 2 عامل عمده‌ای که همه پرندگان، پستانداران، خزندگان و موجودات زنده دریایی دنبال آن هستند این است که پناه و غذا داشته باشند. غذای فوک‌ها که در معرض تهدید جدی است. بنابراین دست‌کم باید محل زندگی آنها امن باشد. نصیراحمدی ادامه داد: در تمام طول نوار سواحل دریای خزر در مازندران و حتی استان‌های گلستان و گیلان، چند درصد ساحل امن برای فوک‌ها وجود دارد؟ منظور از ساحل امن محدوده‌ای است که وقتی فوک‌ها به سواحل می‌آیند بتوانند در آن استراحت کنند و غذادهی به نوزداشان را انجام دهند.وی افزود: شاید حداکثر میزان سواحل امن استان و حتی استان‌های همجوار به 3 درصد هم نرسد. تنها ساحلی که مقداری برای فوک‌ها امن است، سواحل 68 کیلومتری میانکاله در مازندران است که البته آنجا هم با معضل گیر افتادن فوک‌ها در تور ماهی‌های صیادی مواجهیم.


آموزش به صیادان

رئیس اداره محیط‌ زیست دریایی اداره کل محیط‌ زیست مازندران بیان کرد: چند سالی است که آموزش به این صیادان و جامعه هدف آغاز شده و با راه‌اندازی مرکز امداد و نجات فوک، در صورت بروز چنین اتفاقی، سریع اطلاع‌رسانی شده و آزادسازی صورت می‌گیرد؛ در حالی ‌که در گذشته، این فوک‌ها کشته می‌شدند.نصیراحمدی گفت: فوک جانوری بسیار خجالتی و ترسوست که خیلی زود تحت‌الشعاع تهدیدها قرار می‌گیرد. بنابراین باید مراقبت‌های لازم از این پستاندار منحصر به ‌فرد دریای خزر صورت گیرد. طی 20 سال اخیر، تعداد فوک‌ها از یک میلیون به کمتر از 100 هزار رسیده است.وی ادامه داد: این حاکی از کاهش 90 درصدی جمعیتی این پستاندار طی این بازه زمانی است. به جز فوک هیچ پستاندار دیگری در دریای خزر زندگی نمی‌کند و به عنوان تنها پستاندار دریای خزر محسوب می‌شود.