28مرداد در لندن

آرش نهاوندی ـ مترجم

سینمای ایران در شصت‌و‌سومین دوره جشنواره فیلم لندن که از قدیمی‌ترین جشنواره‌های سینمایی است، با فیلم‌های «سرخ‌پوست» اثر نیما جاویدی، «کودتای‌53» اثر تقی امیرانی، «گسل» به کارگردانی سهیل امیرشریفی و فیلم کوتاه «شهربازی» ساخته کاوه مظاهری، حضور پر‌رنگی دارد.
در این میان فیلم کودتای‌53 که در بخش فیلم‌های مستند، در این جشنواره به نمایش درآمده، سروصدای زیادی به‌پا کرده است.
این فیلم که محصول مشترک ایران، انگلیس و آمریکاست، با نگاهی نو کودتای 28مرداد 1332را که به سرنگونی دولت دکتر مصدق نخست‌وزیر ملی‌گرای ایران منجر شد، روایت می‌کند.







تصاویر جدید از کودتای قدیمی
تقی امیرانی، کارگردان این مستند در توصیف اتفاقات رخ‌داده که منتهی به کودتای 28مرداد شد، گفته است: ایران در زمان دکتر مصدق از یک دمکراسی پررونق (در فاصله سال‌های‌1320 تا 1332 فعالیت مطبوعات به جز در مقاطعی آزاد بود و احزاب سیاسی زیادی در آن دوره آزادانه فعالیت می‌کردند البته به جز مقطعی از زمان ترور شاه در بهمن‌1327 تا اواخر 1329) برخوردار بود. مصدق در سال‌1330 به‌منظور اجرا‌کردن قانون ملی‌کردن صنعت نفت و پایان‌دادن به انحصار شرکت نفت ایران و انگلیس به نخست‌وزیری رسید.
وینستون چرچیل، نخست‌وزیر محافظه‌کار بریتانیا برای جلوگیری از اقدامات دکتر مصدق (که در سال‌1951 به‌عنوان مرد سال روزنامه تایم انتخاب شده بود) از آیزنهاور رئیس‌جمهور وقت آمریکا درخواست کمک کرد و در نتیجه سیا و ‌ام‌آی‌6 (سرویس جاسوسی برون‌مرزی انگلیس) با همکاری یکدیگر کودتایی برپا کردند که به سرنگونی دولت ملی دکتر مصدق انجامید. خیلی از اتفاقات بعدی که در ایران رخ داد، ریشه در این کودتا دارد.
امیرانی در گفت‌وگویی با سایت تد‌فلوز مدتی پس از انتشار تیزر فیلم کودتای‌53 درباره این فیلم گفته است: این اثر یک کار طولانی عاشقانه همراه با تحقیقات زیاد، گفت‌وگوهای بسیار و پیدا‌کردن سرمایه‌گذار و شاهدان عینی و یافتن جزئیات وقایع سال‌32 و اطلاعات آرشیوی بود. برخی از تصاویر به‌دست‌آمده از زمان وقوع کودتای 28مرداد را ما برای نخستین‌بار در این فیلم استفاده کرده‌ایم؛ تصاویری که تا‌کنون کسی ندیده است.






بهانه امروزی مستند
امیرانی درباره اینکه چرا پس از گذر بیش از 6دهه توجهش معطوف به کودتای‌32 شده می‌گوید: این فیلم مبنایی کاملا امروزی دارد. دلیل ندارد که شما بخواهید داستانی تاریخی را روایت کنید که ارتباطی با تاریخ معاصر نداشته باشد. این برهه مهمی از تاریخ ماست که امروز نیز باید روایت شود. هری ترومن، رئیس‌جمهور دمکرات آمریکا و هم‌عصر دکتر مصدق زمانی گفته بود در دنیا چیز جدیدی به جز وقایع تاریخی که شما هنوز درک درستی از آن ندارید، وجود ندارد. برای آمریکایی‌ها ایران پیش از واقعه تسخیر سفارت آمریکا وجود ندارد.  برای ایرانیان کودتای 28مرداد لحظه‌ای تعیین‌کننده است. این دو رویداد اساس تاریخ رابطه میان ایران و آمریکا را شکل می‌دهد.
امیرانی بدون اشاره مستقیم به انتخاب دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا و چرخش اساسی سیاست آمریکا در قبال ایران در این دوره می‌گوید: زمان بهتری برای روایت آنچه در ایران ‌در سال‌1332 رخ داد، وجود ندارد. درست در این دوره است که می‌توانیم میان آنچه در آن زمان رخ داد و آنچه در این زمان در حال رخ دادن است، ارتباط منطقی بر‌قرار کنیم.
امروز همچنان دولت آمریکا در قبال ایران پیگیر سیاست‌هایی است مشابه سیاست‌هایی که منجر به وقوع کودتای 28مرداد شد‌. امروز نیز همانند آن موقع در دوران بسیار پر‌نوسانی از روابط میان ایران و آمریکا قرار داریم. ایران همچنان در صدر برنامه‌های دستگاه سیاست خارجی آمریکا قرار دارد.






تجربیات شخصی
امیرانی همچنین به تجربه‌های شخصی خود از زندگی در سال‌های پسا‌کودتای 28مرداد اشاره می‌کند و می‌گوید: من 15سال از زندگی خود را در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب (اسلامی) سپری کردم.  زمانی که به مدرسه می‌رفتم، برخی از آموزگاران به‌دلیل مواضع سیاسی مخالف رژیم شاه گاه و بی‌گاه موفق نمی‌شدند در کلاس‌های درس حضور یابند و بعضا برخی از آنها برای همیشه ناپدید می‌شدند؛ چرا‌که مخالفان در آن زمان توسط ساواک شناسایی و دستگیر می‌شدند.  من در آن زمان در فضایی از ترس و نگرانی و با خواندن کتاب‌های خاصی بزرگ شدم. می‌دانستم اتفاقات خوبی در حال رخ‌دادن نیست.  اما نمی‌توانستم به‌طور دقیق تشخیص دهم. به همین دلیل خود را در دنیای فیلم غرق کردم.

هدیه‌ای به نام والتر مرچ
امیرانی درباره نحوه آشنایی‌اش با والتر مرچ می‌گوید: من در زمانی که تصمیم به ساخت این فیلم مستند گرفتم، با والتر مرچ که از سوی جامعه سینمایی به‌عنوان استاد تدوین فیلم و طراحی صدا شناخته می‌شود، به‌طور تصادفی و پس از یک سری اتفاقات غیرمترقبه آشنا شدم. او ازجمله در فیلم‌های «اینک آخرالزمان»، «پدرخوانده» و «مکالمه» به کارگردانی فرانسیس فورد کاپولا و «بیمار انگلیسی» (آنتونی مینگلا) به‌عنوان تدوینگر و طراح صدا حضور داشته است. در واقع حضور والتر مرچ به‌عنوان تدوینگر فیلم کودتای53 بزرگ‌ترین هدیه‌ای بوده که بزرگان سینما به من اعطا کرده‌اند.