دل ما خوش به فریبی است

مرتضی کاردر:

اگر از بسیاری از مخاطبان شعر فارسی بپرسید که شعر «ای عاشقان، ‌ای عاشقان پیمانه‌ها پرخون کنید» یا «مژده بده، مژده بده، یار پسندید مرا» از کیست؟ می‌گویند مولانا. اگر بپرسید که شاعر « نه لب گشایدم از گل نه دل کشد به نبید» یا «برسان باده که غم روی نمود ‌ای ساقی» کیست؟ می‌گویند حافظ. کسی گمان نمی‌کند که این شعرها را یکی از شاعران معاصر سروده باشد. در طول این سال‌ها بسیاری از شعرهای امیرهوشنگ ابتهاج (ه.ا.‌سایه) چنین جایگاهی پیدا کرده‌اند. کمتر کسی گمان می‌کند که سراینده مثنوی بلند «باز بانگی از نیستان می‌رسد» یا «با من بی‌کس تنها شده یارا تو بمان» سایه باشد. شعر سایه چنان به حافظه تاریخی شعر فارسی نفوذ کرده است که انگار متعلق به گذشته‌های دور شعر فارسی است. او چنان استادانه در اقتفای بزرگان شعر فارسی حافظ، مولانا و سعدی سروده است که بازشناسی شعرهای او از بزرگان شعر فارسی دشوار می‌نماید.

زمانی فکر می‌کردم چنین اشتباهی ممکن است از کسانی سر بزند که آشنایی‌شان با ادبیات کلاسیک اندک است و با ظرایف شعر بزرگان فارسی آشنا نیستند و ممکن است شعر سایه را گاه با شعر حافظ و گاه با شعر مولانا اشتباه بگیرند تا وقتی که کتاب حالات و مقامات «م امید»؛ مجموعه خاطرات محمدرضا شفیعی‌کدکنی از زنده‌یاد مهدی اخوان‌ثالث منتشر شد. شفیعی‌کدکنی در یکی از خاطراتش می‌گوید که روزی اخوان زنگ زد و پرسید که این بیت‌هایی که شجریان در بیات ترک خوانده است در کجای مثنوی است که دو، سه روز است هرچه می‌گردم، پیدایش نمی‌کنم. گفتم زنگ بزنم از تو که با این کتاب مأنوس‌تری بپرسم. منظور اخوان بیت‌هایی از مثنوی «بوی پیراهن» بود که محمدرضا شجریان در آلبوم «یوسف گمگشته» با آهنگسازی محمدرضا پایور خوانده بود. باز شوق یوسفم دامن گرفت پیر ما را بوی پیراهن گرفت ای دریغا نازک‌آرای تنش بوی خون می‌آید از پیراهنش شفیعی‌کدکنی در پاسخ می‌گوید که امید جان، تو باید از نازک‌آرای تنش می‌فهمیدی که این شعر پس از نیما سروده شده است. این شعر از سایه است... اما سایه آنچنان استادانه این مثنوی را سروده است که توانسته است مهدی اخوان‌ثالث را که نه‌تنها بزرگ‌ترین شاعر نیمایی معاصر است بلکه کسی در استادی او در ادبیات کلاسیک فارسی تردید ندارد نیز به اشتباه بیندازد.