آفت یکسان‌سازی

مرتضی کاردر/روزنامه نگار

دیوارنویسی و نقاشی دیواری بومی‌ترین و اصیل‌ترین و مردمی‌ترین هنر سال‌های انقلاب و جنگ است؛ هنری که براساس ضرورت در سال‌های پیش از انقلاب شکل گرفت و در سال‌های پس از انقلاب به شکلی گسترده‌تر و عمومی‌تر ادامه پیدا کرد.
زمانی که رسانه‌ها و تریبون‌های رسمی سخنان مخالفان را منعکس نمی‌کردند، مبارزان و مخالفان حکومت پهلوی به دیوارنویسی و چاپ عکس‌ها با کلیشه روی دیوارها روی آوردند. سال‌های نخست انقلاب که سال‌های جدال گروه‌های سیاسی گوناگون بود باز هم دیوارنویسی و کلیشه کردن عکس‌ها راهی برای اعلام حضور و اعلام موضع بود.
دیوارنویسی و نقاشی دیواری در سال‌های جنگ عمومی‌تر شد و در آزمون و خطایی هشت ساله به کمال رسید. هر شهیدی که بر خاک می‌افتاد و پیکر او به محله بازمی‌گشت، تابلویی بزرگ لازم بود که پیشاپیش جمعیت تشییع‌کنندگان باشد. کم‌کم قاب عکس‌ها جای خود را به تابلوهای بزرگ تصویر شهدا دادند. هنرمندان چه کسانی بودند؟ هر کسی که در محله بود و خط بهتری داشت و اندک ذوقی در نقاشی آن‌قدر که بتواند عکس را روی بوم تصویر کند.
نقاشان خودآموخته‌ای که تابلو به تابلو پیش آمدند و حرفه‌ای‌تر شدند حالا کم‌کم دیوارها را نیز به‌عنوان بوم نقاشی خود انتخاب می‌کردند تا شهدا را در قاب‌های بزرگ تصویر کنند. نقاشی‌های دیواری با عکس امام و بزرگان انقلاب و شهدا یکی از نشانه‌های ثابت بسیاری از محله‌ها بود.
نقاشی‌ها در طول سال‌ها آزمون و خطا به سبک و زیبایی‌شناسی ویژه خود دست یافتند، در عین حال، بدویت و سادگی، تنوع و تکثر منظرها، گوناگونی شعارها در محله‌ها و منطقه‌ها و شهرهای مختلف، ازجمله وجوه تمایز آثاری بود که بر دیوارها می‌آمدند. کم نبودند کسانی که از نقاشی دیواری به عرصه نقاشی حرفه‌ای پا گذاشتند؛ و کم نبودند نقاشان دیواری بی‌نام و نشانی که تلاش می‌کردند با توجه به آثار نقاشان صاحب‌سبک سال‌های انقلاب به زیبایی‌شناسی ویژه خود در تصویر برسند. در سال‌های پس از جنگ، وقتی رزمندگان به شهرها آمدند و تلاش کردند تا حال و هوای جبهه‌ها را به شهرها منتقل کنند، دیوارنویسی رونق دوباره گرفت، خاصه اینکه نقاشان و هنرمندانی تازه‌نفس سر رسیدند که سال‌ها در جبهه هنر خود را عرضه کرده و حالا به پشت جبهه‌ها آمده بودند.
همان سال‌ها بود که سازندگی و توسعه کشور در سال‌های پس از جنگ آغاز شد و در فرایند زیباسازی و توسعه پس از جنگ دیوارنوشته‌ها وصله ناجور به‌حساب می‌آمد. پس دیوارنویسی‌ها و نقاشی‌های دیواری نیز مشمول قانون یکسان‌سازی شد. تصویر رنگ کردن دیوارنوشته‌های قدیمی و جایگزینی نقاشی‌های تازه یکی از تصویرهای آشنای سال‌های پس از جنگ است. نقاشی‌های دیواری جای خود را به نقاشی‌های بزرگ‌تر دادند، نقاشی‌های شهدا که در بزرگراه‌ها و دیوارهای مجتمع‌های مسکونی و تجاری بزرگ تصویر شدند. نقاشی‌هایی که نه‌تنها از الگویی واحد پیروی می‌کردند، بلکه بسیار شبیه به هم بودند. آفت یکسان‌سازی به نقاشی‌ها رسید، همچنان‌که در سال‌های بعد به سنگ قبرها رسید و مثل همه آثار و بازمانده‌های جنگ مشمول قرائت و روایت واحد شدند.
حالا30 سال از پایان جنگ گذشته است. از انبوه نقاشی‌های دیواری و دیوارنوشته‌های سال‌های جنگ جز اندکی باقی نمانده است. الگوی نقاشی دیواری جنگ، عکس‌های شهدایی است که انگار هر چه بزرگ‌تر باشند، بهترند. نقاشی‌هایی که بیشترشان از الگویی واحد پیروی می‌کنند و به بازنمایی صرف گرفتارند؛ اغلب بی‌هیچ خلاقیت و تنوعی.