گفت وگو
کمربند سبز تهران را نجات نمی‌دهد
طرح درختکاری سال‌های گذشته باید تهران را به جنگلی حاره‌ای تبدیل می‌کرد اما این اتفاق نیفتاد
الهام مصدقی‌راد:
چندسالی‌است که سرانه فضای سبز تهران، لا‌به‌لای ساختوسازهای زیاد شهری، در حال گسترش است تا تأثیرات مثبت زیست‌محیطی آن در شهر جاری شود. افزایش بوستان‌ها، احیای روددره‌ها و کاشت گونه‌های متعدد گیاهی، ازجمله اقداماتی‌است که در چند سال گذشته در پایتخت به اجرا درآمده و سرانه فضای سبز را به استانداردهای جهانی نزدیک کرده اما حسین آخانی ـ گیاه‌شناس و استاد دانشگاه تهران ـ معتقد است که آنچه در تهران به اجرا درآمده نه توسعه فضای سبز که «خیانت سبز» است. به باور او استفاده از گونه‌های غیربومی، بتنیزه‌کردن شهر و در یک کلمه دخالت انسان در روند طبیعی محیط‌زیست، آسیب‌هایی‌است که طی این سال‌ها و در خلال این توسعه رخ داده است.
پوشش گیاهی تهران ـ طبیعی و مصنوعی ـ چه وضعیتی دارد؟
تهران از نظر جغرافیای گیاهی به گستره ایران‌وتورانی تعلق دارد. گیاهان این منطقه عمدتا بوته‌ای و درختچه‌ای هستند که با کم‌آبی سازش پیدا کرده‌اند. گسترش تهران موجب شده که پوشش‌های طبیعی تهران که همیشه انبوه بوده تا حد زیادی از بین برود و ساختمان و تاسیسات شهری جایگزین آن شود. بسیاری از فضاها بدون توجه به اکوسیستم شهری به پارک تبدیل شده‌اند و البته به جای پارک طبیعی، پارک‌های بتنی ساخته شده است. فضای سبزی که شهرداری در سال‌های گذشته در تهران ایجاد کرده بسیار پرهزینه است و عمدتا از گونه‌های گیاهی غیربومی و نیازمند به آب بسیار تشکیل شده که باید هزینه سنگینی برای نگهداری آنها صرف شود.
چمن‌کاری گسترده در تهران آب زیادی لازم دارد و سودی هم برای شهر ندارد. عمده درختان تهران هم که از گذشته وارد شده، خارجی هستند. تا بومی‌سازی فضای سبز تهران فاصله زیادی داریم و لازم است که سازمان پارک‌ها نگاه خودش را تغییر دهد و به گونه‌های موجود بومی که نمونه‌های آن را در قسمت مرکزی پارک پردیسان داریم توجه کند. حتی گونه‌های شمال و جنوب تهران هم به‌دلیل تفاوت هوا، خاک و میزان دسترسی به آب، با هم متفاوت هستند. در دره‌های شمال، بید خودرو وجود دارد و در جنوب، گز که اولی به آب شیرین نیازمند است و دومی به آب شور. خود طبیعت همه اینها را در خودش دارد. امیدوارم مدیریت شهری فعلی بتواند و البته باید، این تغییرات را انجام دهد. فضای سبزی که با روزی 6ساعت آبیاری نگهداری می‌شود، فضای سبز نیست؛ خیانت سبز است.
به نمونه‌ای از این گونه‌های غیربومی اشاره می‌کنید؟
ببینید! به‌عنوان نمونه، آب‌وهوای تهران مستعد درست‌کردن جنگل به این شکل نیست. ما این جنگل‌های مصنوعی را به زور گیاهانی درست می‌کنیم که رشد خوبی دارند مثل عرعر و اقاقیا. اگر درختی به‌خوبی در تهران رشد می‌کند الزاما به معنای منطبق‌بودن آن با آب‌وهوای تهران نیست. حتی در برف اخیر، بسیاری از گونه‌های کاج تهران به دلیل سنگینی برف، شکسته شد؛ به این دلیل که گونه کاجی که در تهران کاشته می‌شود و به نام کاج تهران هم معروف شده یک گونه مدیترانه‌ای‌است و در جایی رشد می‌کند که برف سنگین وجود ندارد. این گونه کاج با گونه‌ای که در مناطق سردسیر کاشته می‌شود متفاوت است. راه رهایی از این وضعیت، بهره‌مندی از گونه‌های گیاهی منطبق با آب‌وهوای ایران‌وتورانی است که زیبایی‌های خاص خود را دارند.
استفاده از این گونه‌های غیربومی چه آسیبی به دنبال دارد؟
توازن اکولوژیک شهر را به هم می‌ریزد. هجوم سفیدبالک‌ها به تهران، از عارضه‌های ناشی از این اقدام است. این نوع فضای سبز تأثیرات بسیار نامطلوبی برای شهروندان دارد که آلرژی و ورود آفت‌های خارجی از این جمله‌اند. باید قبول کنیم در کشوری خشک هستیم و تصور اینکه فضای سبز اروپا یا ژاپن را داشته باشیم اشتباه است. از جنوب تهران تا توچال در شمال، تاکنون حدود یک هزار و 600 گونه گیاهی شناسایی شده که خیلی‌ها را در توچال می‌بینید اما زیستگاه خیلی از آنها را تخریب کرده‌اند و به جایشان کاج، سرو و اقاقیا می‌کارند.
کاشت و نگهداری این گونه‌های جایگزین راحت است؟
این گونه‌ها معمولا مورد توجه مدیران شهری‌است اما غافل هستند که زیر همان منطقه تخریب‌شده، ده‌ها گونه داریم که خیلی‌هایشان انحصاری و بومی‌اند اما متأسفانه در حال ازبین‌رفتن هستند. باید فضای سبز سازگار داشته باشیم؛ مثلا به جای چمن، از جارو استفاده کنیم که نیاز به آبیاری ندارد و در فصل گرم و تابستان هم زیبایی خاص خودش را دارد. گیاهانی که نگهداری آنها در تابستان آب زیادی می‌خواهد نباید در تهران کاشته شوند مگر به صورت نمایشی در پارک‌های گیاه‌شناسی. یکی از اشتباهاتی که در تهران انجام داده‌ایم این است که کل شهر را بتنیزه کرده‌ایم. در گذشته کنار خیابان‌ها درختان زیادی داشتیم مثل چنارهای خیابان ولیعصر اما نگاه بتنیزه به شهر، اینها را از بین برد. مدیریت شهر تهران برای مبارزه با موش، همه‌جا را بتنی کرد. این اتفاق باعث شد که تنه درختان زیر بتن و آسفالت خفه شود. خاک، محیطی زنده است و درخت برای بقایش به باکتری‌ها و قارچ‌های خاک نیاز دارد. این محیط زنده وقتی توسط آسفالت پوشانده می‌شود شانس تنفس را از دست می‌دهد.
چه اتفاقی برای درختان این خیابان خواهد افتاد؟
خاک ولیعصر، دیگر توانایی نگهداری ریشه درختان را ندارد و تقریبا اکثر آنها از بین خواهند رفت. بخشی از آنها نیز دچار این مشکل شده‌اند. نگاه خودرومحور و فروش آسمان شهر باعث ساخت‌وساز زیاد در شهر شده که بزرگ‌ترین آسیب را به ساختار خاک و جریانات طبیعی آب‌های زیرزمینی می‌زند در نتیجه درخت ما از داشتن خاک، آب سالم و نور مناسب محروم خواهد شد. درختان تهران بر اثر تنش‌های وارده، دچار بیماری‌های زیادی شده، از داخل پوسیده‌اند و به مرور زمان از بین خواهند رفت.
راه‌حل چیست؟
خیلی ساده است؛ باید سهم خودرو‌ها را از فضای باز شهری کم کرد. خیلی خوشحال شدم که آقای نجفی ـ شهردار تهران ـ گفتند می‌خواهیم تهران را از خودرو‌محوری نجات دهیم. باید پیاده‌رو‌های بزرگی داشته باشیم که بخش قابل‌توجهی از آنها، فضای سبز متناسب و دارای خاک باشد. در کنار این فضا باید مسیر دوچرخه داشت که مردم، کمتر از ماشین استفاده کنند. اگزوز ماشین‌ها حاوی حجم بالایی از مواد آلوده‌کننده است که به درختان آسیب می‌زند.
پس طبق گفته شما طرح کمربند سبز تهران که طی چند سال گذشته به اجرا درآمد نتیجه مثبتی نخواهد داشت!
من با این کمربند سبز موافق نیستم. مدیریت شهری به جای احداث این کمربند باید عوامل تخریبی را به حداقل می‌رساند؛ خاکبرداری‌ها و همچنین ماسه‌برداری‌ها از کف رودخانه را به حداقل می‌رساند. اکثر رودخانه‌های تهران نابود شده! اگر جلوی این تخریب‌ها را می‌گرفتیم در جاهایی که مستعد جنگل بود، جنگل به وجود می‌آمد؛ جایی هم که مستعد جنگل نیست، استپ است که باید با جلوگیری از چرای بی‌رویه دام آن را حفظ کرد.
هفته درختکاری در پیش است؛ توصیه می‌کنید شهروندان چه درختانی در تهران بکارند؟
به هیچ وجه توصیه نمی‌کنم درختی بکارند. سال‌هاست در تهران در ماه اسفند میلیون‌ها درخت می‌کاریم. چند سال قبل شهردار قبلی گفت امسال به مردم 6میلیون نهال برای کاشت می‌دهیم؛ اگر قرار بود این 6میلیون تبدیل به درخت شود، الان تهران یک جنگل انبوه حاره‌ای بود. ما اسفندماه جشن درخت‌کشی داریم. اکثر این نهال‌ها، جوانمرگ می‌شوند چون آب کافی نداریم و خیلی از آنها در جای مناسب کاشته نمی‌شوند.
به هر حال بسیاری از مردم سال‌هاست که در هفته درختکاری، نهال می‌کارند و برای این کار اهمیت زیادی قائل هستند. پیشنهاد نکاشتن درخت عجیب است!
پیشنهاد جایگزین دارم. در آسیای میانه نزدیکی‌های عید، سنت زیبایی دارند که ما هم می‌توانیم آن را اجرا کنیم. مردم تهران را برای جمع‌آوری پلاستیک‌ها، زشتی‌ها و آلودگی‌های فضای سبز بسیج کنیم. به جای هفته درختکاری، هفته پاکسازی و حفاظت از طبیعت را اجرا کنیم. این به توسعه فضای سبز کمک می‌کند. همچنین به جای کاشت این نهال‌ها باید از شهرداری بخواهیم که روددره‌های طبیعی تهران را حفظ کند آن‌وقت درختان به‌طور طبیعی خودشان درخواهند آمد. مگر جنگل‌های حاره‌ای را انسان کاشته است؟!
مواردی مثل روددره فرحزاد که احیا شد به این موضوع کمک کرد؟
روددره فرحزاد احیا نشد، نابود شد. در دره فرحزاد در بوستان نهج‌البلاغه یک بهشت طبیعی داشتیم. شهرداری با ساخت این پارک یکی از خیانت‌های بزرگ را به فضای سبز تهران کرد. آنجا را بتن کرد و درختان و گونه‌های طبیعی منطقه را نابود کرد. عکس‌های این منطقه را قبل از ساخت پارک دارم اما الان که آنجا می‌روم گریه می‌کنم. اکوسیستمی طبیعی در آنجا وجود داشت که نیازی به یک قطره آب هم نداشت اما الان تبدیل شده به یک پارک مصنوعی که برای نگهداری‌اش باید ماهانه ده‌ها میلیون تومان هزینه کرد.
پس منظورتان از احیا چیست؟ برای بقیه روددره‌ها باید چه اقدامی انجام داد؟
احیا یعنی بتن‌زدایی؛ اجازه‌دادن به خاک برای برگشت آن به حالت طبیعی خودش و حذف موانع رشد گیاه. در خاک همیشه به اندازه کافی بذر وجود دارد؛ فقط می‌توان در جاهایی با کاشت گونه‌های بومی به آن سرعت بخشید. خوشبختانه شهرداری اخیرا کار خوبی انجام داد و قسمت کوچکی از شمال فرحزاد را از ساختوسازهای غیرمجاز پاک کرد و یک پروژه احیایی را اجرا کردند. با کمک گونه‌های بومی پوشش گیاهی تقویت شد و خوشبختانه در همین سال اول، گونه‌ها خودشان را نشان داده‌اند. این اتفاق باید در بقیه مناطق تهران هم بیفتد.
در همینه زمینه :
