تجلی تاریخ محله‌های همدان در هیات‌ها

فاطمه کاظمی| همدان ـ خبرنگار:

اگر دقت کرده باشید، هر محله قدیمی همدان یک مسجد و یک هیأت مذهبی اختصاصی برای خود دارد. واقعیت این است که در گذشته‌ مراسم عزاداری امام حسین (ع) در منزل بزرگان و معتمدان هر محله برگزار می‌شد و بعد از چندی که این مراسم پا می‌گرفت، به یک هیأت مذهبی رسمی تبدیل می‌شد.

 بنابراین می‌توان گفت هیأت‌های مذهبی محلات همدان قدمتی به طول همین محلات دارد. همدانی‌ها هنوز هم پس از سال‌ها برای شرکت در مراسم عزاداری امام حسین(ع) به هیأت قدیمی محله کودکی‌های خود مراجعه می‌کنند و همین هیات‌های قدیمی همدان را سرپا نگه داشته است. 

مهدی عابدی از جوانانی است که خود سرپرست یکی از هیأت‌های مذهبی در همدان است و از سال‌ها پیش اقدام به جمع‌آوری تاریخچه هیأت‌های قدیمی همدان کرده است که به زودی آن را در یک کتاب منتشر خواهد کرد. 

کتاب تقریبا آماده چاپ است اما نویسنده در تلاش است هرچه بیشتر آن را کامل کند. حاج علی‌اصغر حمدیه، شاعر و نویسنده معروف، اصلاحات آن را برعهده دارد. 

عابدی از خوانندگان روزنامه می‌خواهد کسانی که درباره هیأت‌های قدیمی مذهبی همدان اطلاعاتی دارند یا عکسی در آلبوم خانه خود دارند یا از اعضای خانواده‌شان کسی مداح یا هیأت‌دار بوده در اختیار وی قرار دهند تا به پربار شدن مجموعه‌اش کمک کنند. 


عشق سال‌های دور

عابدی درباره دلیل علاقه‌اش به جمع‌آوری تاریخچه هیأت‌های مذهبی همدان به همشهری می‌گوید: سال 84 یا 85 بود که به جمع‌آوری تاریخچه هیأت‌های مذهبی همدان علاقه‌مند شدم و جرقه آن از نام هیأت‌های قدیمی خورد چون می‌خواستم دلیل این نامگذاری‌ها را بدانم. از آن زمان تاکنون کار را ادامه داده‌ام و الان هم تقریبا آماده چاپ است. این کتاب فصل‌های مختلفی دارد و فصل اول آن مربوط به هیأت‌های قدیمی همدان است. 

در گذشته در همدان 8 تا 10 محله قدیمی وجود داشت که هریک هیأت مخصوص به خود را داشتند. نام اکثر این محلات تغییر کرده است و شاید بسیاری از جوانان نام‌های قدیمی این محلات را ندانند، اما من معتقدم آنچه هنوز این نام‌های قدیمی را حفظ کرده و بر سر زبان‌ها نگه داشته است هیات‌های مذهبی این محلات است که هنوز هم با همان نام‌ها فعالیت می‌کنند. 

وی از جولان، بنه‌بازار، مختاران، محله حاجی، میدان میرعقیل، امامزاده یحیی(ع)، دودآباد که در مسجد شریف‌الملک برقرار است و آقاجانی بیک به عنوان هیات‌های مذهبی قدیمی همدان نام می‌برد و توضیح می‌دهد: هر محله‌ای یک مسجد داشته است. فکر می‌کنم تاریخ تاسیس هیأت‌های قدیمی هم‌زمان با تاریخ ساخت مساجدی باشد که در آن مستقر بوده‌اند و قبل از آن اگر مراسم عزاداری هم بوده در خانه معتمدان برقرار می‌شده است.

 البته مساجد هم تغییر کرده‌اند، برخی تجدید بنا شده‌اند و برخی بزرگ‌تر شده‌اند و بانی‌هایشان هم تغییر یافته‌اند. در سال‌های بین 1290 تا 1300 هم اهالی محله‌هایی مانند کوچه قصابان و ملاجلیل اقدام به تأسیس هیأت‌های جدید کرده‌اند. برخی هیأت‌ها هم بعد از سال 1320 یعنی بعد از رفتن رضاخان و آزادی‌ای که هیأت‌های مذهبی به دست آوردند، ثبت شده‌اند.

 تا سال 1340 هر محله یک هیأت داشته است، اما بعد از این سال تقریبا اعضای هیأت‌ها از هم جدا شده‌اند و هیأت‌های بیشتری در هر محله تشکیل شده است. طبق مطلبی که مرحوم حاج علی‌اصغر سپهری از هیأت‌داران قدیمی همدان برای من نوشتند، فکر می‌کنم قدیمی‌ترین هیأت همدان هیأت امامزاده یحیی (ع) است. 


هیأتی‌های قدیمی

این فعال مذهبی درباره افراد شاخص این هیأت‌ها بیان می‌کند: در بخشی از کتاب به افراد شاخص اشاره کرده‌ام و درباره آنها توضیحاتی داده‌ام‏، اما برای مثال می‌توانم به حاج ناصرالممالک، حاج غلامحسین شریفی، حاج تقی شریفی، حاج مهدی شریفی و کلا خاندان شریفی از هیأت‌داران قدیمی محله جولان اشاره کنم. 

همچنین در محله قصابان حاج محمود شفائیان بوده که در این محله یک حسینیه وقف کرده است و از بنیان‌گذاران هیأت عباسیه سقاهای همدان در تهران و حسینیه همدانی‌های مقیم مشهد محسوب می‌شود. وی ادامه می‌دهد: در این کتاب درباره شهرستانی‌های مقیم همدان و همدانی‌های مقیم شهرستان‌ها و استان‌های مختلف هم صحبت کرده‌ام.

 اولین هیأت شهرستانی مقیم همدان هیأت انجلاسی‌ها بوده که مرحوم حاج فتح‌الله شریفی از بنیان‌گذاران آن محسوب می‌شود. از همدانی‌های مقیم شهرستان‌های دیگر هم حسینیه همدانی‌های مقیم تهران واقع در خیابان ری و عباسیه سقاهای همدان در مشهد است. 

حاج ابراهیم سماوات هم که میوه‌فروش بوده از همدانی‌های مقیم تهران بوده است و برادران برهنه‌پوشان که در همدان یک مدرسه خیریه ساخته‌اند هم مقیم تهران بوده‌اند. 


سبک سقایی

بخشی از کتاب عابدی به سبک‌های عزاداری در همدان اختصاص دارد. وی درباره سبک سقایی به عنوان سبک عزاداری اختصاصی همدانی‌ها می‌گوید: در سال 1290 سبک سقایی به سبک‌های عزاداری همدان اضافه شده و هر هیأت مذهبی در هر محله یک سقا داشته است.

 مشک، نت، کشکول، جام مسی معروف جام کرمانی و لباس مخصوص از نشانه‌های این سبک عزاداری است که امروزه فقط لباس‌های آن مورد استفاده قرار می‌گیرد و دیگر چندان آن شکل و شمایل قدیمی را ندارد.

 براساس این سبک، سقا نوحه می‌خوانده است و عزاداران جواب می‌داده‌اند. هیأت عباسیه سقاهای همدانی‌های مقیم مشهد این سبک عزاداری را به شیوه اصیل خود اجرا می‌کنند و بهتر از هیات‌های همدان آن را حفظ کرده‌اند. 


کارکرد اجتماعی هیأت‌ها

هیأت‌های مذهبی قدیمی همدان علاوه بر کارکرد مذهبی، کارکرد اجتماعی نیز داشته‌اند. این فعال مذهبی در این ‌باره توضیح می‌دهد: هر محله یک سرپرست هیأت داشته که در اصطلاح او را پاتوق‌دار می‌گفتند و بزرگ محسوب می‌شده است. سرپرست هیأت از ساکنان و متمکنین محله محسوب می‌شده و حرفش خیلی خریدار داشته است.

 اگر مشکلی بین اهالی به وجود می‌آمد، هزینه می‌کرد و شامی می‌داد و اختلافات را حل می‌کرد. بیشتر این افراد اگر درس مکاسب نخوانده بودند، مسئله‌دان بودند و بر مسائل شرعی اشراف داشتند. برای مثال حاج علی‌اصغر سپهری که از بزرگان بوده فرهنگی، مسئله‌دان، مسئله‌گو و مسئله‌فهم بوده است یا حاج حسن افلاکیان و حاج محمود سالیان هم مداح و پاتوق‌دار بوده‌اند. 


موزه هیأت‌های مذهبی

این هیأت‌دار راه‌اندازی یک موزه برای هیأت‌های مذهبی را از نیازهای همدان عنوان می‌کند و می‌گوید: از متولیان امر مانند شورای هیأت‌های مذهبی، سازمان تبلیغات اسلامی و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان می‌خواهم یک خانه قدیمی یا یک مکان را به عنوان موزه هیأت‌های مذهبی در نظر بگیرند تا هر آنچه از هیأت‌های قدیمی باقی مانده است در این مکان به نمایش بگذاریم و شهروندان به‌خصوص جوانان با این میراث ناملموس بیشتر آشنا شوند. 

من هم در این زمینه اعلام آمادگی می‌کنم. وی خاطرنشان می‌کند: مثلا در گذشته در مراسم عزاداری طوق و طبق استفاده می‌کردند که شاید کمتر کسی اسم آنها را شنیده باشد یا با استفاده از چراغ‌های لاله‌عباسی جلو هیأت‌ها چلچراغ می‌بستند. 

در سال 1390 در همایش پیرغلامان حسینی که همدان میزبان آن بود سبک سقایی به عنوان میراث ناملموس ثبت شد، اما بیشتر همدانی‌ها فقط یک اسم از این سبک شنیده‌اند. حتی می‌توان یک خیابان یا میدان به این نام در نظر گرفت. 


عزاداری‌ اصناف

همه اصناف همدان طی 6 دهه در ماه‌های محرم و صفر برنامه‌های عزاداری مخصوص خودشان را داشتند و در کاروانسراهایی مانند سرای گلشن، میرزاکاظم و گمرک دسته‌های عزاداری تشکیل می‌دادند. 

هیات‌دار و فعال فرهنگی ، مهدی عابدی در این ‌باره می‌گوید: مرحوم حاج حسین استعدادی، برنج‌فروش، و پدرش مرحوم محمدمهدی استعدادی، عکاس مشهور همدانی، هم از پاتوق‌داران یکی از کاروانسراهای بازار همدان محسوب می‌شده‌اند. اصناف در دهه فاطمیه هم برنامه‌های عزاداری اجرا می‌کردند.