علیه تحریف

شهاب مهدوی/روزنامه‌نگار

از اوایل دهه20 که آل‌احمد جزوه عزاداری‌های نامشروع را منتشر کرد تا امروز که در اواخر دهه90 به سر می‌بریم، آثار مکتوب زیادی درباره آیین‌های سوگواری برای امام‌حسین(ع) منتشر شده است. بخشی از این آثار صرفا به گردآوری و ثبت آیین‌ها پرداخته‌اند و در مواردی سعی شده آیین‌های سوگواری به طور دقیق تحلیل، ارزیابی و بررسی و سنت‌های غلط و بدعت‌هایی که تناسبی با حقیقت عاشورای حسینی ندارند، آسیب‌شناسی شوند. 

عزاداری‌های نامشروع
«عزاداری‌های نامشروع» نوشته آیت‌الله جبل‌عاملی و ترجمه جلال‌ آل‌احمد، جزو اولین آثار مکتوب در نقد برخی سنت‌های غلط عزاداری برای امام حسین(ع) و یارانش است. رساله «التنزیه الاعمال الشبیه» آیت‌الله جبل‌عاملی، نقدی صریح و موجز بر تحریفاتی است که شیعیان به مرور وارد فرهنگ عزاداری کرده‌اند؛ یکی از اولین آثاری که علمای شیعه در آن به مسائلی چون قمه‌زنی واکنش نشان داده‌اند. انتشار این رساله در عراق واکنش‌هایی را به همراه داشت. جلال آل‌احمد سال1322 پس از بازگشت از نجف، رساله آیت‌الله جبل‌عاملی را با نام عزاداری‌های نامشروع ترجمه کرد؛ کتابی که چاپ اولش به قول آل‌احمد توسط بازاری‌ها خریداری و در واقع معدوم شد و پس از آن هم در سال‌های پیش از انقلاب دیگر زیر چاپ نرفت. پس از انقلاب هم یکی‌دوبار به‌صورت غیررسمی و یک‌بار در اوایل انقلاب منتشر شد. سال‌ها بعد، انتشارات اطلاعات، عزاداری‌های نامشروع را به همراه چند مقاله دیگر با عنوان «دو رساله و دو نامه» به کوشش سیدهادی خسروشاهی چاپ کرد. چالش‌برانگیزترین مبحث کتاب، انتقاد صریح نویسنده از قمه‌زنی در ایام محرم است. 

هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران
جبار رحمانی نویسنده کتاب «هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران» کوشیده تا در پژوهشی مدون به بازاندیشی در سنت‌های عزاداری بپردازد. مهم‌ترین موضوع برای مولف، نفی نگاه سنتی به مقوله‌ هیئت‌های عزاداری است. رحمانی می‌گوید: «هیئت‌های عزاداری با وجود آنکه در تصوری سطحی، امری سنتی تعریف شده‌اند، در اصل محصول مواجهه وجدان جمعی شیعی با جهان مدرن و افول ساختارهای اجتماعی سنتی است. از دل این مواجهه، پدیده‌ای مدرن به نام هیئت عزاداری سربرآورده‌ که حاصل پویایی‌های ساختارهای فرهنگی جامعه ایرانی در دوره مدرن است». نکته‌ای که مولف کتاب مورد تائید قرار داده نفی دخالت قدرت سیاسی در تعیین مناسبات هیئت‌های عزاداری است. به‌طوری که هرگونه مداخله دستگاه‌های سیاسی در ساختار هیئت‌های عزاداری عملا به تخریب آنها منجر می‌شود. جبار رحمانی در این کتاب به بررسی و آسیب‌شناسی سنت‌های عزاداری در ایران پرداخته است. سنت‌هایی که نویسنده تنوع و تکثر آنها را واجد اهمیت ارزیابی کرده و تقلیل و دست‌کاری در آیین‌های عزاداری به‌منظور بهره‌برداری‌های سیاسی را مورد انتقاد قرار داده است. 

رسانه شیعه: جامعه‌شناسی آیین‌های سوگواری و هیئت‌های مذهبی در ایران
پژوهش محسن حسام مظاهری، یکی از جامع‌ترین آثاری است که درباره آیین‌های سوگواری در ایران منتشر شده. آنچه روح این پژوهش را تشکیل می‌دهد بسط و گسترش این ایده است که سنت‌های عزاداری در ایران با وجود کارکرد دینی خود، بیشتر به مثابه پدیده‌ای اجتماعی باید ارزیابی شوند و در گذر زمان این سنت‌ها و آیین‌ها از تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه ایران متاثر شده‌اند. آمیخته‌شدن سوگواری مذهبی با فرهنگ ایرانی از جمله مباحث جذاب کتاب «رسانه شیعه: جامعه‌شناسی آیین‌های سوگواری و هیئت‌های مذهبی در ایران» است. به اعتقاد نویسنده آیین عزاداری عاشورا که توسط امامان شیعه پایه‌ریزی شده بود، با فرهنگ ایرانی آمیخته و در آن نهادینه شد، صورت دیگری یافت که به کلی با نمونه ساده و اولیه‌اش تفاوت داشت. صورتی که توسط خود دینداران و به تناسب فرهنگ و باورهای آنان و قرائتی که در هر عصر از مذهب شیعه و قیام امام‌حسین(ع) داشته‌اند، تعریف شده بود.
نویسنده همچنین با بررسی مدل‌های مختلف هیئت‌های عزاداری معاصر، آنها را به 3دسته کلی سنتی، انقلابی و عامه‌پسند تقسیم‌بندی کرده و البته یک گونه فرعی هم با  عنوان شبه‌هیئت‌ها را درنظر گرفته و به‌گونه‌بندی هیئت‌های مذهبی در ایران رسیده است. 

حقیقت عاشورا
«حقیقت عاشورا (از عاشورای حسین(ع) تا تحریفات عاشورا)» تالیف محمد اسفندیاری تازه‌ترین کتابی است که در حوزه بررسی و آسیب‌شناسی سنت‌های عزاداری در ایران منتشر شده است.
نویسنده کوشیده تا با بررسی نهضت امام حسین(ع) و واکاوی حماسه عاشورا نشان دهد چگونه برخی از اعمال و کنش‌ها در مراسم سوگواری برای سید‌الشهدا، با آنچه امام سوم شیعیان(ع) به خاطرش قیام کرد در تضاد و تقابل قرار‌می‌گیرد. به اعتقاد نویسنده نادیده گرفتن دو وجه برجسته قیام عاشورا؛ یعنی ظلم‌ستیزانه بودن و تکیه بر عقلانیت، زمینه‌ساز تحریف‌های اساسی در آیین‌های سوگواری شده است. تفسیرهایی که مولف آنها را غیرعقلانی، فوق واقعی، افراطی و عامیانه خوانده در کنار تقلیل یافتن قیام امام حسین(ع) به عزاداری صرف (که با غفلت از وجه حماسی و ظلم‌ستیزانه‌اش همراه می‌شود) تحریف‌هایی است که از درک درست و دقیق فلسفه و حقیقت عاشورای حسینی ممانعت می‌کند.



هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران
جبار رحمانی نویسنده کتاب «هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران»:  هیئت‌های عزاداری با وجود آنکه در تصوری سطحی، امری سنتی تعریف شده‌اند، در اصل محصول مواجهه وجدان جمعی شیعی با جهان مدرن و افول ساختارهای اجتماعی سنتی است