بیانیه و دیگر هیچ

نیلوفر جلالی/روزنامه نگار

فاصله میان 2جنگ جهانی، جنبش‌های آزادی‌بخشی در جهان عرب شکل گرفتند که در مرحله اول خواهان استقلال کشورهای عربی بودند و در مرحله دوم به وحدت و تشکیل حکومت واحد عربی تمایل داشتند. بر این اساس بود که در سال1943 بریتانیا موافقت خود را با تشکیل چنین اتحادیه‌ای اعلام کرد. بعضی سران کشورهای عرب مثل مصر، عراق، لبنان و سوریه طی سال‌های 1943و 1944میلادی پس از یک رشته ملاقات‌های دوجانبه بر سر تشکیل اتحادیه عرب به توافق رسیدند. این مذاکرات در نهایت به امضای موافقتنامه‌ای میان کشورهای مذکور با عنوان موافقتنامه اسکندریه منجر شد.کشورهایی که بعدا به این اتحادیه ملحق شدند عبارت بودند از: لیبی 1953، سودان 1956، تونس1958، مراکش 1958، کویت1961، الجزایر 1962، یمن1967، بحرین، عمان، قطر و امارات 1971، موریتانی 1972، سازمان آزادی‌بخش فلسطین 1976، سومالی 1974، جیبوتی 1977 و کومور 1993. اکنون 21کشور و دولت فلسطین به عضویت این اتحادیه درآمده‌اند.

هدف از ایجاد اتحادیه عرب دفاع از منافع کشورهای عرب، افزایش همبستگی و تقویت روابط دولت‌های عربی و همکاری آنها در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، بهداشتی، مخابراتی، امنیتی و غیره است. این اتحادیه تلاش کرده است تا از طرفی به استقلال سرزمین‌های عرب که در گذشته هنوز تحت سلطه دولت‌های خارجی قرار داشتند کمک کند و از سوی دیگر تمامیت ارضی و استقلال دولت‌های عضو را حفظ کند. کارنامه 76ساله اتحادیه عرب نشان می‌دهد که این اتحادیه از نظر عملکرد اقتصادی در قیاس با عملکرد سیاسی- نظامی بهتر بوده است. این بعد از مشکلات و معضلات ناشی از نرسیدن به اجماع نظر تأثیر گرفته است. همچنین دولت‌های عضو اتحادیه در مسائل اقتصادی نیز نتوانسته‌اند به‌طور مستقل و فارغ از تعلقات سیاسی تصمیم بگیرند. تعارضات سیاسی میان اعضا را می‌توان در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی آنها نیز مشاهده کرد.

برخی از تعارضات آنها در این سال‌ها شامل اختلاف نظر میان کشورهای عضو، پیرامون کیفیت برخورد با مسئله فلسطین و اسرائیل بوده است. همچنین عدم‌کامیابی در حل مسالمت‌آمیز بحران‌های منطقه‌ای نشان از ناتوانی اتحادیه و وجود شکاف‌های سیاسی و نبود اتحاد نظر است. درمورد روابط با ایران باید این نکته را درنظر گرفت که جهان عرب حوزه یکپارچه‌ای نیست و منافع و گرایش‌های کشورهای حاشیه خلیج‌فارس با کشورهایی در شمال آفریقا یا در همسایگی اسرائیل متفاوت است. در مورد حل و فصل بحران‌های منطقه‌ای نیز عمدتا عملکرد این اتحادیه به موضع‌گیری از طریق صدور بیانیه در مورد مسائلی مثل جنگ ایران و عراق و جزایر سه‌گانه ایرانی و موارد دیگر محدود شده است. البته تا قبل از جنگ دوم خلیج‌فارس یعنی اشغال کویت توسط عراق ضدیت با ایران با شدت بیشتری دیده می‌شود. اما از اینجا وضعیت جهان عرب به مرحله‌ای می‌رسد که کمتر بیانیه‌هایی ضد‌ایرانی منتشر می‌کند. همانطور که گفته شد ناکارآمدی این اتحادیه و تفاوت‌های کشورهای عرب‌نشین با یکدیگر باعث شده است تا ایران با بعضی اعضای این اتحادیه مناسبات گسترده‌ای داشته باشد و با بعضی مثل عربستان کمتر. البته همانطور که گفته شد ناکارآمدی این اتحادیه باعث شده تا فقط به ارائه بیانیه بسنده کند. نمونه اخیر آن هم در نشست خرداد‌ماه این اجلاس در مکه رخ داد. ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی این جلسه اضطراری را به‌منظور بررسی تحولات اخیر منطقه و بحران نفتی در پی تحریم جمهوری اسلامی تشکیل داد و از امتیاز میزبانی خود استفاده کرد و به‌شدت از ایران انتقاد کرد. با این حال، در پایان، بیانیه اجلاس مکه ضمن ابراز همبستگی با عربستان سعودی، به انتقاد شدید از ایران پرداخت و ایران را به اخلال در امنیت منطقه و دخالت در امور کشورهای دیگر متهم کرد. ایران هم در مقابل، مواضع اتحادیه عرب را مغرضانه و غیرسازنده خواند.