تولد به سبک نجف

مرتضی کاردر/ روزنامه‌نگار

مترجمان ایرانی شاید از معدود مترجمانی باشند که  بیشتر از نویسندگان اهمیت دارند و آنان هستند که در واقع جایگاه آثار و نویسندگان کوچک و بزرگ جهان را تعیین می‌کنند. در تاریخ ترجمه آثار غربی به فارسی در دوره معاصر، آنچه اغلب بیشتر از اصل اثر اهمیت داشته، این بوده که چه‌کسی اثر را به فارسی برگردانده. در این میان شماری از مترجمان به درجه‌ای از اهمیت و اعتبار رسیده‌اند که نام آنها به هر اثری اعتبار بخشیده. اثری بسیار خوانده می‌شود چون مترجمی که آن را به زبان فارسی برگردانده، مخاطبان بسیار دارد و در مقابل اثری که شاید اهمیت بیشتری داشته باشد، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد چون مترجمی که آن را به فارسی برگردانده، از اقبال مخاطبان برخوردار نبوده است.
یکی از نام‌های درخشان ترجمه به زبان فارسی نجف دریابندری است. نجف دریابندری از مترجمان خودآموخته است. کسی که زبان انگلیسی و فارسی را با آزمون و خطا و خلاقیت خود یاد گرفته و کتاب به کتاب پیش رفته و ترجمه کرده و حالا گزاف نیست اگر بگوییم سال‌هاست که بر قله ترجمه فارسی نشسته. کارنامه دریابندری محصول سلوک شخصی 70ساله اوست که از سال‌های دهه30 آغاز شده و تا امروز ادامه دارد.
هرچه بیشتر می‌گذرد شمار مخاطبان او بیشتر می‌شود. مترجمی که به درجه‌ای از مرجعیت و اعتبار رسیده که خوانندگان هر کتابی را که او ترجمه کرده باشد، می‌خوانند. فرقی نمی‌کند که از ویلیام فاکنر و ارنست همینگوی باشد یا برتراند راسل و آیزیا برلین یا ای. ال. دکتروف یا کازوئو ایشی‌گورو. چون می‌دانند او هر‌چه ترجمه کند، شاهکار می‌آفریند. اگر او نبود ایشی‌گورو یا دکتروف یا حتی آیزیا برلین جایگاه فعلی را در میان مخاطبان فارسی‌زبان نداشتند.
نکته همه ترجمه‌های او، چه ترجمه‌های آثار داستانی که عموم مخاطبان فارسی‌زبان آنها را خوانده‌اند، چه ترجمه‌های آثار فلسفی که مخاطبان اهل فن بیشتر بدان توجه کرده‌اند، این است که او قابلیت‌هایی از زبان فارسی را به فعلیت رسانده که اگر نبود، شاید مترجم دیگری توان انجام چنین کاری را نداشت. یعنی مثلا ترجمه او از «روباه و خارپشت» یا «تاریخ فلسفه غرب» تجلی همه قابلیت‌های زبان فارسی در ترجمه یک اثر فلسفی است؛ همچنان‌که ترجمه او از «بازمانده روز» تجلی قابلیت زبان فارسی در ترجمه یک متن ادبی است.
او در زبان به درجه‌ای از اجتهاد رسیده که می‌تواند هر شکلی از زبان و لحن را به بهترین شیوه بازآفرینی کند، فرقی نمی‌کند که به زبان معیار ترجمه کند یا زبان ادبی یا زبان عامیانه و محاوره کوچه و بازار. بازخوانی تجربه‌های او در بازآفرینی موقعیت‌های گوناگون زبانی نشان می‌دهد که او در حقیقت جامع همه تجربه‌های ما در زبان فارسی است.
فردا آقای مترجم 90سالگی‌اش را جشن می‌گیرد. نجف دریابندری چند سال گذشته را با دشواری‌های کهنسالی و فراموشی دست و پنجه نرم کرده اما همچنان کتاب‌های او در طول این سال‌ها تجدید چاپ شده و شمار خوانندگان و دوستداران او بیشتر شده است. تولدتان مبارک آقای دریابندری.