کلان‌شهر همدان بایدها و نبایدها

فاطمه کاظمی|  همدان- خبرنگار

مطابق پیش‌بینی سازمان‌های بین‌المللی تا سال 2030 حدود 60 درصد مردم در شهرها زندگی خواهند کرد. در بیشتر کشورهای در حال توسعه با هدف پایداری زیست‌محیطی در سکونتگاه‌های انسانی و کاهش نابرابری‌های اجتماعی راهکارهایی منبعث از واقعیات اجتماعی و فرهنگی را در دستور کار خود قرار داده‌اند که یکی از آنها تقویت و حمایت از نقش شهرهای میانی و جمعیت‌پذیری آنهاست. بر این اساس، شهرهای میانی و کوچک باید به جمعیت‌پذیری مطلوبی در این زمینه دست یابند تا بتوانند در تحقق کلان‌شهر‌ شدن شهر اصلی کمک کنند. 

متاسفانه در کشور ما در زمینه توسعه پایدار شهرها هنوز معیارها و شاخص‌های کمّی بر معیارهای کیفی غلبه دارد. یکی از این معیارها به خصوص در حوزه تعریف شهر و کلان‌شهر، شاخص جمعیت است. به همین دلیل مدیران شهری با تصمیمی شتابان و غیرکارشناسانه روستاها و شهرهای کوچک همجوار شهر اصلی را با آن شهر ادغام می‌کنند و بدین‌ترتیب جز بزرگ‌تر شدن اندازه شهر توفیق خاصی حاصل نمی‌شود. بیشتر نظریه‌پردازان شهری معتقدند این امر سبب رشد ناموزون و نامتوازن شهر اصلی می‌شود و تبعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زیادی را به دنبال خواهد داشت.

بررسی‌ها نشان می‌دهد این اقدام به طبقه‌بندی اقشار مختلف شهری می‌انجامد و سبب به وجود آمدن بافت‌هایی با نام‌های مناطق حاشیه‌نشین، فقیرنشین و موارد دیگر می‌شود که در بحث کالبدی و اجتماعی با شهر اصلی تفاوت‌های بسیاری دارد و به هیچ وجه با بافت آن شهر همگن نیست. 

با داغ شدن بحث کلان‌شهر شدن همدان، متخصصان و مدیران شهری چالش‌ها و فرصت‌های این مساله را مورد مداقه قرار داده‌اند و مطالعه مدل راهبردی توسعه شهر همدان را الزامی دانسته‌اند. در این میان برخی موافق و برخی مخالف کلان‌شهر شدن همدان هستند. موافقان معتقدند که با تبدیل شهر همدان به کلان‌شهر، فرصت‌های بیشتری در خصوص جذب بودجه‌های دولتی و سرمایه‌گذاری در استان و شهر همدان فراهم خواهد شد در حالی که مخالفان این امر معتقدند شاخص‌های کلان‌شهر شدن همدان صرفا شاخص‌های کمّی است.

آنان بر این باورند که این امر با در نظر گرفتن جمعیت بالای یک میلیون نفر تحقق می‌یابد و رویکرد جذب یا ارتقای جمعیت شهری به عدد یک میلیون نفر صرفا با توسعه‌های کمّی و فیزیکی شهر و در نهایت ادغام و الحاق روستاها و شهرهای اطراف به همدان امکان‌پذیر است و این اقدام تخریبات زیست‌محیطی و تبعات اجتماعی زیادی را به دنبال خواهد داشت. افزون بر این، تجربه تبدیل برخی شهرهای بزرگ به کلان‌شهر با این معیارهای کمّی ــ مانند شهر کرمانشاه ــ نه تنها مشکل فقر و بیکاری این شهرها را برطرف نمی‌کند، بلکه در برخی موارد مشکلات شهر را مضاعف نیز خواهد کرد. 


افزایش معضلات شهری

مدیرگروه شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا به همشهری می‌گوید: واقعیت آن است که توسعه پایدار شهر همدان را نمی‌توان صرفا در افزایش جمعیت یا توسعه‌های افقی شهر جست‌وجو کرد. این امر نیازمند بررسی و تحلیل‌های عمیق است. هر شهری از جمله شهر همدان دارای یک توان اکولوژیکی، اقتصادی، کالبدی و مانند این است و بارگذاری بیش از این توان در شهر معضلات و نابهنجاری‌های مختلفی را به همراه خواهد داشت. مدل توسعه هر شهر متفاوت است و بنابراین مدل توسعه در همدان نیز باید براساس ظرفیت‌ها و دارایی‌های شهری انتخاب شود.

حسن سجادزاده توضیح می‌دهد: الحاق یا ادغام مناطق، روستاها، شهرها، باغ‌ها و فضاهای پیرامونی به شهر در نتیجه طرح‌های جامع و تفصیلی در ایران، جز بزرگ‌تر کردن شهر و افزودن به بار مشکلات شهری تاکنون نتایج مطلوبی دربر نداشته است. این تجارب ناموفق و ناکارآمد در نتیجه ادغام و الحاق مناطقی چون خضر، دیزج و مناطق دیگر در همدان نیز قابل مشاهده است.

دلیل این ناکارآمدی را می‌توان از ابعاد مختلف اجتماعی و ناپایداری زیست‌محیطی آسیب‌شناسی کرد. تجربه ثابت کرده است در توسعه شهرها و به خصوص کلان‌شهرهای ما به دلیل نبود طرح‌های استراتژی و راهبردی، همواره معیارهای کمی و فیزیکی جایگزین معیارهای کیفی و اجتماعی شده است. روش‌شناسی توسعه شهری همدان نیز از این قاعده مستثنی نیست و همین امر تخریب‌های زیست‌محیطی و اجتماعی را در حومه‌های شهری موجب شده و برای سوداگران زمین و بازار ملک و املاک فرصتی طلایی به وجود آورده است. با اندکی تامل در وضعیت روستاها و زمین‌های دامنه شمالی الوند و همچنین محور جاده حیدره و سایر مناطق می‌توان به این قضیه اذعان کرد. 


تقویت شهرهای میانی

کاهش سهم جمعیتی در مجموع نقاط شهری استان و توقف جمعیت‌پذیری شهرهای میانی استان همدان یکی از مسائل و مشکلات در توسعه پراکنش جمعیتی استان است. مدیرگروه شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا در این‌ باره بیان می‌کند: با توجه به موقعیت خاص و مرکزی شهر همدان، تقویت شهرهای میانی و کوچک استان یکی از عوامل مهم در زمینه تحقق کلان‌شهر همدان است که خود به توزیع متوازن جمعیت در استان نیز منجر خواهد شد. این امر ضمن جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها، موجب رشد متوازن اقتصاد روستایی و همچنین عدم تمرکز در شهر اصلی خواهد شد. 

سجادزاده می‌افزاید: بسیاری از کارشناسان شهرسازی معتقدند تعادل فضایی از مواردی است که می‌تواند ضمن تقویت شهرهای میانی موجبات عدم تمرکز را در شهر اصلی فراهم آورد و سبب نوعی توازن و رشد متعادل در استان شود. بنابراین تقویت شهرهایی با آستانه‌های جمعیتی و خدماتی مناسب بر چیره شدن به پدیده‌های مهاجرت و الحاقات و ادغامات سلیقه‌ای و غیرکارشناسی و گاه اجباری غلبه خواهد کرد، زیرا نوعی انسجام و عدالت اجتماعی و فضایی را به دنبال خواهد داشت. تجربه نشان داده است که کمک به توسعه فضای شهرهای منطقه‌ای به تاب‌آوری اجتماعی و حتی کالبدی در شهرها منجر می‌شود. 


نبود حلقه‌های رابط 

نبود حلقه‌های رابط میان شهرهای کوچک و میانی استان موجب رشد نکردن و توازن نیافتن فضایی و جمعیتی به خصوص در مناطق شمالی استان همدان شده است. مدیرگروه شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا معتقد است این امر نیز به نبود خدمات لازم و مناسب در این شهرها منجر شده و توان اثرگذاری در تحقق یک کلان‌شهر پایدار را هم از شهر اصلی گرفته است. بر این اساس توان اثرگذاری یک شهر میانی به مراتب قوی‌تر از چندین شهر کوچک خواهد بود بنابراین مجموعه‌های شهری باید بتوانند تحت پوشش شهر میانه قرار بگیرند. 

سجادزاده ادامه می‌دهد: شهر همدان با داشتن دارایی‌های فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و طبیعی منحصربه‌فرد دارای جایگاه مهمی به عنوان یک کلان‌شهر در غرب کشور است. این شهر در یک مجموعه بزرگ شهری با شهرهای مریانج، بهار، صالح‌آباد، لالجین، جورقان و همدان می‌تواند یک کلان‌شهر در این منطقه ایجاد کند. همچنین وجود ظرفیت‌های عظیم فرهنگی و خدماتی نیز در این میان موثر است و با تقویت و سرمایه‌گذاری در زمینه دارایی‌های اجتماعی و طبیعی می‌توان افق روشنی را در آینده در تحقق کلان شهری پایدار انتظار داشت. در این میان ضریب مکانی خدمات با توجه به جاذبه‌های عظیم گردشگری در این شهر و استان و تقویت آن از اولویت خاصی برخوردار است. 

این کارشناس مسائل شهری می‌افزاید: آمار نشان می‌دهد که بیش از 50 درصد مشاغل این شهر در بخش خدمات بوده و بنابراین تقویت این بخش در مجموعه‌های شهری به‌خصوص خدمات گردشگری یکی از ظرفیت‌های مهم و اساسی در توسعه این کلان‌شهر است. همچنین در این امر توجه به گردشگری زمستانه و شبانه نیز از حیث ویژگی‌های اقلیمی و فرهنگی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. مورد دیگر در خصوص گردشگری توجه به گیاهان دارویی و پوشش گیاهی بومی و همچنین حفظ و ارتقای باغ‌های داخل و اطراف شهر است. بنابراین توجه به طرح‌های حفاظتی و زیست‌محیطی در خصوص نگهداری از این منابع طبیعی نویدبخش تحقق کلان‌شهری پایدار است. 


حمل ونقل

عامل مهم دیگر توجه به رویکرد پیاده‌مداری و همچنین اولویت به حمل‌و‌نقل عمومی و شهر سبز پایدار است. وجود ظرفیت‌ها و جاذبه‌های طبیعی و گردشگری نظیر غار علیصدر، تپه‌های تاریخی، شهر سفال لالجین، چمن‌ها، باغ‌ها و چشمه‌ها عوامل بسیار مهمی در جذب سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری استان به شمار می‌رود که موجب تحقق کلان‌شهر پایدار خواهد بود. همچنین با توجه به ساختار جوان جمعیتی شهر همدان به نظر می‌رسد ارتقای فرصت‌های شغلی در حوزه هتل‌داری، بازرگانی، رستوران، حمل‌و‌نقل عمومی، انبارداری و ارتباطات از زمینه‌های بسیار مهم دیگر در حوزه تحقق کلان‌شهری پایدار در همدان خواهد بود. بر این اساس ارتقای سطوح خدمات گردشگری بی‌شک از جمله انگیزه‌های مهمی می‌تواند باشد که در توسعه واقعی شهر همدان موثر خواهد بود. 

مدیرگروه شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا می‌گوید: حمل‌و‌نقل و دسترسی‌های شهر همدان به سایر مراکز مهم فعالیت‌های گردشگری نیز در این امر خطیر نقش بسیار مهمی خواهد داشت. بنابراین اتصال مناسب جاده‌های فرعی به اصلی و ارتقای کیفیت آنها و توجه به خطوط حمل‌و‌نقل عمومی و ریلی مناسب برای اتصال شهر اصلی همدان به شهرهای میانه و کوچک استان به خصوص شهرهای لالجین، مریانج، بهار، صالح‌آباد و دیگر کانون‌های جمعیت مجموعه‌های شهری در تحقق کلان‌شهر پایدار نقش بسزایی خواهد داشت. تقویت اتصال شهر همدان به مراکز دیگر شهرهای اصلی ایران از جمله تهران با استفاده از خطوط زمینی، هوایی و ریلی می‌تواند در تقویت و ارتقای توسعه شهر همدان موثر باشد. 


توجه به منابع طبیعی

نکته دیگر در این خصوص توجه به منابع طبیعی و به خصوص آب است. مدیرگروه شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا بیان می‌کند: همدان به عنوان شهر هزارچشمه و برخورداری از روددره‌ها و قنات‌های متعدد دارای سرمایه ارزشمند طبیعی است که کمتر از این ظرفیت در توسعه پایدار شهری استفاده شده است. همچنین توجه به نقش ارزشمند توسعه روستایی و عدم الحاق و ادغام روستاهای اطراف حتی‌الامکان به شهر علاوه بر این‌که از میزان مهاجرت به شهر اصلی کم می‌کند در ارتقای جاذبه‌های گردشگری روستایی و درآمدهای پایدار روستایی نیز موثر خواهد بود. متاسفانه اخیرا شاهد ادغام و الحاق برخی روستاهای اطراف شهر همدان به شهر بوده‌ایم که این امر زنگ خطر مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را به صدا درخواهد آورد. بر این اساس توسعه واقعی کلان‌شهر مستلزم رویکرد زیست‌محیطی و توجه به منابع طبیعی است. 

حسن سجادزاده می‌گوید: پیشنهاد دیگر در زمینه تحقق کلان‌شهر پایدار توجه به کمربند سبز شهری است. توجه به طرح‌های مرتبط با ارتقای کیفیت زیست‌محیطی شهر همدان نظیر کمربند سبز شهری، کوچه‌باغ‌ها و باغ‌های شهری، روددره‌های شهری، ارتقای کاربری‌های سبز شهری، پوشش‌های سبز بومی، توجه به بازآفرینی چمن‌های محلات سنتی سبب ارتقای فرصت‌های شغلی پایدار و همچنین جلوگیری از سوءاستفاده افراد سودجو و افزایش سوداگری زمین خواهد شد. از طرف دیگر توجه به عوامل طبیعی و زیست‌محیطی فوق در ارتقای کیفیت سیما و منظر شهری همدان نقش مهمی خواهد داشت.