گذر فرهنگ
هنرمند خیمه‌شب‌بازی از راز ماندگاری این هنر سنتی برایمان می‌گوید
مبارک مهمان شیرین سخن محله ما
شهره کیانوش راد_ خبرنگار
گروه خیمه‌شب‌بازان در حال برپا کردن صحنه نمایش هستند، اما جز چند سالمند که می‌گویند در دوران جوانی یکی دو بار نمایش خیمه‌شب‌بازی را تماشا کرده‌اند کسی اطلاع چندانی از نحوه اجرای این نمایش سنتی ندارد. کودکان دور و بر اتاقک قرمز رنگ جمع شده‌اند و اعضای گروه خیمه‌شب‌بازی خود را برای اجرا آماده می‌کنند. کمی بعد خیمه برپا می‌شود و سرو کله «مبارک، شخصیت اصلی نمایش پیدا می‌شود. مبارک با لهجه مخصوص خود سلام می‌کند و مرشد که کنار خیمه نشسته است با نواختن ضرب و صحبت کردن با مبارک، فضای شادی را در بوستان سپهر حاکم می‌کند. در فاصله اجرای نمایش با «سیاوش ستاری» هنرمند و مسئول گروه که 27 سال در هنر نمایش خیمه‌شب‌بازی تجربه دارد گفت‌وگو کردیم.
مبارک با لباس قرمز و چهره سیاه از خیمه بیرون می‌آید و به تماشاگران سلام می‌کند. صدای او به دلیل استفاده عروسک‌گردان از سوتک، نامفهوم است به همین دلیل فردی که کنار خیمه نشسته است صحبت‌های مبارک را برای تماشاگران بازگو می‌کند و این شروع نمایشی است که در بوستان سپهر اجرا شد. کم‌کم عروسک‌هایی در اندازه‌های 15 تا 20 سانتیمتر یکی یکی به خیمه می‌آیند و با نخ‌هایی که به دست و پایشان متصل شده به حرکت در می‌آیند. ضرب مرشد نواخته می‌شود و شوخی‌های او با مبارک و عروسک‌های دیگر ادامه می‌یابد.
یادگاری هزارساله
«سیاوش ستاری» مسئول برگزاری نمایش خیمه‌شب‌بازی که در نقش مرشد و به‌عنوان رابط میان مبارک و تماشاگران در نمایش خیمه‌شب‌بازی ایفای نقش می‌کند، دانش‌آموخته دانشکده هنرهای زیبا از دانشگاه تهران است. او 27سال است که در زمینه اجرای خیمه‌شب‌بازی فعالیت می‌کند و تاکنون در شهرهای مختلف ایران و کشورهای دیگر نمایش خیمه‌شب‌بازی را اجرا کرده است. امسال با شروع تابستان، معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری منطقه 2 برنامه اجرای نمایش خیمه‌شب‌بازی را در 21 محله تدارک دیده است و ستاری با گروه خود یکشنبه‌ها در بیشتر محله‌های منطقه حضور یافته است. او که این هنر را نزد آخرین استادان سنتی هنر خیمه‌شب‌بازی «احمد خمسه‌ای» و «اصغر احمدی» فرا گرفته است درباره قدمت این هنر می‌گوید: «قدمت خیمه‌شب‌بازی را می‌توان از میان شعرهای شاعران کهن نظامی، خیام و فردوسی جست‌وجو کرد. اگرچه خاستگاه اصلی خیمه‌شب‌بازی ایران نیست، اما در شعرهای شاعران ایرانی روایت‌هایی از نمایشی شبیه خیمه‌شب‌بازی در زمان بهرام‌گور وجود دارد. در این شعرها اشاره شده که بهرام‌گور از امپراطوری‌های شرق، کولیانی را که پیشه‌شان نمایش بود جمع کرده بود که مردم را شاد کنند، بنابراین می‌توان گفت این هنر قدمتی بیش از هزار سال دارد.»
نشانه‌های فرهنگ تهرانی در داستان‌های خیمه‌شب‌بازی
ستاری، کتاب تاریخ خیمه شب بازی را ورق می زند: «رواج خیمه‌شب‌بازی در تهران و استقبال مردم از این نمایش در دوره قاجار به بعد موجب شد تا فرهنگ تهرانی بر شعرها، شوخی‌ها، شخصیت‌ها و ترانه‌های خیمه‌شب‌بازی تأثیر‌گذار باشد به‌طوری که عروسک‌هایی مانند «عمو حسن سپور» یا «زیور قابله» وارد خیمه شدند که در دوره قاجار در تهران زندگی می‌کردند و مردم با شخصیت آنها آشنا بودند و به همین دلیل خیمه‌شب‌بازی طرفداران زیادی در تهران قدیم داشته است. در طول تاریخ خیمه‌شب‌بازی در قهوه‌خانه‌ها و میدان‌های شهر و از دوره قاجار به بعد در ختنه‌سوران، عروسی و مجالس شادی اجرا می‌شده است. خیمه‌شب‌بازی نمایشی سنتی است و نمی‌توان تغییرات زیادی در داستان‌ها و عروسک‌های آن ایجاد کرد. در برخی اجراها به موضوعات روز یا آموزش‌های شهروندی مانند بازیافت پرداخته‌ایم، اما به روز کردن داستان‌های این نمایش کار بسیار پیپچیده‌ای است و نیازمند شناخت هنر خیمه‌شب‌بازی است.
اجرای خانوادگی
به دلیل اجرای این نمایش در فضای باز بوستان‌ها و استفاده از عروسک‌ها برای نمایش خیمه‌شب‌بازی، خانواده‌ها همراه فرزندان خود به بوستان سپهر آمده‌اند. ستاری می‌گوید: «نمایش خیمه‌شب‌بازی نمایشی برای کودکان نیست، اما ظرفیت نمایشی آن به گونه‌ای است که برای همه گروه‌های سنی جذاب است. خیمه‌شب‌بازی در گروه نمایش‌های شادی‌آور است. موسیقی زنده دارد و این عجین بودن با موسیقی برای تماشاگر جذاب است، البته طبیعی است که اگر قرار باشد نمایش مختص کودکان اجرا شود حتماً در داستان تغییراتی متناسب با این گروه سنی اعمال می‌کنیم.»
ستاری که همراه همسر و دخترش این نمایش را در محله‌های مختلف اجرا کرده است، می‌گوید: « من و همسرم هر دو در دانشکده هنرهای زیبا تحصیل می‌کردیم و با هم این رشته را دنبال کردیم. در گذشته خیمه‌شب‌بازی معمولاً خانوادگی اجرا و داستان‌ها و روایت‌های نمایش از پدرها به پسرها منتقل می‌شده است. خوشبختانه این هنر در خانواده ما به نسل دوم رسیده و اکنون دخترم نیز این هنر را ادامه داده است. تئاتر سنتی شکل به ظاهر ساده‌ای دارد، اما مجموعه‌ای از مهارت‌ها را می‌طلبد. پاخیمه‌ای که با عروسک‌ها بگو مگو و رابط بین دنیای عروسک‌ها و مخاطبان است باید بازیگر باشد، با موسیقی آشنا باشد، عروسک‌گردان باید با عروسک‌گردانی آشنا باشد و مجموعه‌ای از مهارت‌ها در این هنر وجود دارد.»
تماشاخانه سیار
گروه‌های نمایش خیمه‌شب‌بازی به سرپرستی سیاوش ستاری، برای آشناکردن مردم با این هنرسنتی نمایش را به‌صورت سیار در شهرها و محله‌ها اجرا می‌کنند. ستاری اجرای خیمه‌شب‌بازی در پشت وانت و در چابهار را یکی از موفق‌ترین اجراها می‌داند و می‌گوید: «در چابهار 90 اجرا داشته‌ایم و 210 اجرای دیگر در پاییز خواهیم داشت. در روستاهایی که حتی تلویزیون نداشتند به تجربه جادویی نمایش پی بردم و برای من بسیار به یادماندنی بود. تابستان امسال با شهرداری منطقه 2 همکاری خوبی برای اجرای نمایش خیمه‌شب‌بازی در 21 محله داشتیم و در حال رایزنی با شهرداری منطقه6 هستیم تا بتوانیم تماشاخانه سیار را در این منطقه دایر کنیم.»
با دنیای خیمه بزرگ شدم
«ساینا ستاری» 19 سال دارد و دانشجوی رشته نمایش عروسکی است. او می‌گوید: «از وقتی که خود را شناخته‌ام با خیمه‌شب‌بازی آشنا شدم. دنیای خیمه برای من دنیایی است که می‌توانم با آن زندگی کنم. به دلیل اینکه پدر و مادر من در این هنر فعالیت می‌کردند نیاز به آموزش و فراگیری این رشته نمایشی نداشتم و به این هنر علاقه‌مند شدم. خیمه‌شب‌بازی برای من ارزش خاصی دارد زیرا می‌توانم به‌عنوان سنت کشورم آن را حفظ کنم. خیمه‌شب‌بازی در قالب نمایش زنده و نه در قالب عکس و تصویر روایت می‌شود و به همین دلیل جذاب است. وقتی دوستان و همسن و سالان خود را برای تماشای خیمه‌شب‌بازی دعوت می‌کنم به من می‌گویند این نمایش هیجان‌انگیزتر از آنچه بود که تصور می‌کردیم. خیمه‌شب‌بازی هنری است سنتی و اگر بخواهیم آن را به روز کنیم از قالب سنتی و چارچوب خود بیرون می‌آید و به مرور داستان‌های قدیمی آن فراموش می‌شود بنابراین برای حفظ این هنر باید با این هنر کاملاً آشنا بود. با اجرای حرفه‌ای این نمایش، تماشاگر از هر گروه سنی که باشد، از تماشای خیمه‌شب‌بازی لذت خواهد برد.»
از دیدنمان تعجب می‌کنند
«شهرزاد مبرهن» فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد تئاتر است و از اوایل دهه 70 با «خیمه‌شب‌بازی» آشنا شد. او از همان زمان همراه با همسرش «سیاوش ستاری» فعالیتشان را در خیمه شب‌بازی آغاز کردند. او می‌گوید: «تماشاگران به تناسب مکان و فضا، واکنش‌های متفاوتی دارند. بسیاری از آنها پس از خروج از خیمه، با دیدن من و دخترم متعجب می‌شوند و می‌گویند انتظار نداشتیم که در خیمه‌شب‌بازی، بازیگر زن باشد. اجرا در مناطق محروم «چابهار» یکی از بهترین خاطرات من در زمان فعالیت هنری‌ام است.
