تئاتر
حقیقتی به نام جوانگرایی پدیده‌ای به نام مستندگرایی
این‌روزها تماشاخانه‌ها میزبان نسل جوان کارگردانانی هستند که تئاتر مستند می‌سازند
فهیمه پناه‌آذر/روزنامه‌نگار
وقتی حرفی از تئاتر مستند می‌شود، ناخودآگاه به یاد سینمای مستند می‌افتیم؛ فرم و ساختاری که بیشتر مردم با آن آشناتر هستند. در نهایت مخاطبی که پا به سالن نمایش می‌گذارد و تئاتر مستند را تماشا می‌کند، این سوال ذهنش را درگیر می‌کند که اصولا تئاتر مستند چیست و چرا کارگردانان با وجود انواع مختلف نمایشنامه‌های ایرانی و خارجی به اجرای این نوع نمایش روی می‌آورند و در نهایت کارکرد آن در جامعه امروز چیست؟
آلمان، زادگاه تئاتر مستند
تئاتر مستند این روزها یکی از انواع رایج تئاتر در نقاط مختلف جهان است. در دنیای امروز نمایش‌های زیادی از انواع تئاتر مستند روی صحنه می‌رود. تئاتر آلمان در 3دهه، تئاتر مستند را در سالن‌های نمایش خود داشت. دوره اول آن از 0291و دوره دوم آن از0691شروع شد و دوره سوم نیز از دهه09 بود. البته انگلستان و آمریکا نیز بعد از آلمان تئاترهای مستند زیادی را روی صحنه داشتند. به‌زعم بسیاری از کارگردانان، تئاتر مستند، گونه‌ای مدرن از هنر نمایش است که با تکیه بر اسناد، مدارک، گزارش‌ها و شواهد موجود در مورد یک واقعه به بازسازی صحنه‌ای آن می‌پردازد. به گفته «پیتر وایس» از پیشگامان این گونه تئاتری، تئاتر مستند به سندیت یک موضوع تکیه می‌کند و لحنی گزارشگر دارد.
رضا سرور، کارگردان تئاتر که در این زمینه فعالیت دارد، عنوان می‌کند: «در این نوع از هنر نمایش، اسناد موجود بدون تغییر در محتوا و تنها با پرداخت فرم بر صحنه بازسازی‌شده و هدف تئاتر مستند تقلید واقعیت نیست و اساسا شیوه فاصله‌گذاری بر فرم نمایش مؤثر است. به‌عبارت دیگر، این فرم است که اسناد موجود را به محتوا بدل می‌کند.»
تئاتری بر مبنای تئاتر واقعیت
ساناز بیان، کارگردان تئاتر که خیلی‌ها معتقدند اکثر آثارش را می‌توان تئاتر مستند توصیف کرد، معتقد است که نباید قائل به مرزبندی‌ها شد؛ چراکه در این نوع تئاتر فضاهای جدید به‌وجود آمده و کارگردانان شیوه‌های جدید را تجربه می‌کنند. وی به همشهری می‌گوید: «الان می‌ترسم که وارد گفت‌وگو شوم. این موضوع گسترده و ناشناخته است و منابعی که داریم، محدود است. صحبت‌هایی که می‌کنم برایند مطالعه و ترجمه کتاب، بررسی پایان‌نامه دوستان در خارج از کشور و گفت‌وگوها در این زمینه است. من تئاتر واقعیت را کار می‌کنم و این تئاتر واقعیت مرتبط با تئاتر مستند است. با این حال، درگیر مرزبندی‌ها نمی‌شوم چراکه هنر وسیع‌تر از این حرف‌هاست.»
کارگردان نمایش «آبی مایل به‌صورتی» عنوان می‌کند که در تئاتر واقعیت از المان‌های مستند استفاده کرده و همیشه منبع وی فیلم و عکس مستند بوده و هست. او می‌گوید که تئاتر مستند را دوست دارد و کاملا آن را می‌شناسد اما کارش تئاتر واقعیت است که قصه‌ها و فضاها از دل آن بیرون می‌آید. تئاتر مستند برخلاف فیلم مستند، به یک سری متریال استناد می‌کند اما فیلم مستند خود سند است. تئاترمستند نه‌تنها در ایران بلکه در تمام جهان شکل متفاوت‌تری دارد و البته طرفداران بسیار زیادی هم دارد.»
تئاترهای مستند در سالن‌های نمایش
علاوه بر ساناز بیان که نمایش‌هایی چون «شلتر» را اجرا کرده، می‌توان به نمایش‌هایی چون «نامبرده» اصغر دشتی، «مأنوس» نازنین سهامی‌زاده، «احساس آبی مرگ» امین میری، «ویران» یوسف پابیری، «کوراتت» امیررضا کوهستانی، «کوچگرد» وحید فقیهی، «پپ» اسماعیل کمالی‌دهقان و «ساختگی» امیر اخوین هم اشاره کرد و البته نمی‌توان کارگردانانی چون محمد منعم، کهبد تاراج یا نمایش «غلامرضا لبخندی» و کامران شهلایی و.... را نیز نادیده گرفت.
همچنین رضا سرور، کارگردان تئاتر درباره تئاتر مستند به همشهری می‌گوید: «یک بخش تئاتر مستند، ورباتیم است؛ ورباتیم اشاره به خاستگاه متن نمایشنامه دارد. در این شیوه سخنان مردم واقعی از طریق مصاحبه و یا طی یک فرایند تحقیقی ضبط یا رونویسی می‌شود و یا از اسنادی همچون رونوشت یک تحقیق رسمی بیرون آورده می‌شود. بخش دیگر تئاترمستند هم از تصاویر مستند و مونتاژ استفاده می‌شود و وسیله تثبیت آنچه روی صحنه بازنمایی می‌شود، است.»
جوانان علاقه‌مند به تئاتر مستند
با نگاهی که به کارنامه اکثر کارگردانان تئاتر می‌اندازیم، یک نکته توجه‌مان را جالب می‌کند؛ اینکه اکثر کارگردانان تئاتر از نسل جوان در سال‌های اخیر گرایش شدیدی به تئاتر مستند داشتند. رضا سرور، کارگردانی از نسل جوان می‌گوید و اینکه در تئاتر مستند فعالیت زیادی دارند. وی تئاتر مستند را بهترین راهکار برای مداخله در امور اجتماعی و سیاسی عنوان می‌کند و با اشاره به عقبه این نوع تئاتر توضیح می‌دهد: «زمانی که کارگردانان تئاتر با ممیزی‌های فراوان به بن‌بست می‌خورند، بیشتر تئاتر مستند کار می‌کنند و این موضوع در نهضت فکری چپ بهترین ابزار به شمار می‌رفت.» وی به تئاتر مستند قبل از دهه07نیز اشاره می‌کند و اینکه عموما استفاده از تئاتر مستند بیشتر در تئاترهای سفارشی و تبلیغاتی بوده که تأثیری روی مخاطب خود نداشت و بیشتر در جشنواره‌ها دیده می‌شد؛ اما بعدها تغییر رویه یافت. تئاتر مستند بیشتر از آنکه به مسائل تاریخی گذشته بپردازد، درباره مسائل روز جامعه است.»
تئاتر مستند، کارکرد سیاسی و اجتماعی در ایران ندارد
محمد منعم، نمایشنامه‌نویس که سال‌های قبل نمایش «ویران» را با یوسف باپیری روی صحنه برد، در پاسخ به این سوال که هم‌اکنون تئاتر مستند چه کارکردهایی در جامعه یا سیاست ایران دارد، به همشهری می‌گوید: «تئاتر مستند در ایران به‌دلیل اجراهای غلط و شیوه‌های غلط اجرایی نتوانسته کارکرد خود را داشته باشد. در تئاتر مستند ایران با بازی‌های رئالیستی، سانتی‌مانتال و دراماتیک روبه‌رو هستیم که سعی می‌کنند اشک مخاطب را در‌بیاورند که به‌نظرم اشتباه است.» وی معتقد است که تئاتر مستند با اینکه از برشت وام می‌گیرد، اما پاسخی به نظام برشت است. منعم در توضیح بیشتر عنوان می‌کند: «تا جایی که منطق سرمایه و درآمدزایی اولویت یک کارگردان است و تئاتر مستند را با بلیت‌های گران روی صحنه می‌آورد، اما به موضوعی چون کارتن‌خواب‌ها انگشت می‌گذارد، تئاتر مستند در ایران نمی‌تواند موفق باشد.» آگاهی‌بخشی و زیباشناسی به 2بال تئاتر مستند گفته می‌شود. درواقع در تئاتر مستند اهمیت نمایشنامه‌نویس بسیار بیشتر از کارگردان است، به‌طوری که بعضی از این نمایش‌ها درواقع کارگردانی هم نداشتند. منعم می‌گوید: «وقتی تئاتر مستند کار می‌شود باید بدانیم هدف تئاتر چیست. ابتدا باید مخاطب را پیدا کنیم و اینکه تئاتر مستند برای چه قشری است؟ تئاتر مستند در متن بسیار مهم است اما برای آنکه روی صحنه موفق باشد، باید شیوه اجرایی مناسبی داشته باشد.» منعم سپس به تئاتر مستند در انگلستان و نوع اجراها اشاره می‌کند و اینکه در تئاتر مستند باید از شعار دوری کرد و این گونه تئاتری زمانی می‌تواند مخاطبان دائمی خود را داشته باشد که کارگردان جنبه‌های آگاهی‌بخشی و زیباشناسی آن را که 2بال تئاتر مستند است، درنظر بگیرد و مخاطبش را بشناسد.»
