زیر ذره‌بین
جزیره‌ها کارون را می‌بلعند
کاهش آب کارون و پیدا شدن جزیره‌ها از دل آن که به کچلی کارون معروف است، فعالان محیط زیست و مردم را نگران کرده است
خوزستان امسال را با تازیانه ابرها و باران‌های رگباری آغاز کرد؛ باران‌هایی که باعث شدند، پس از سال‌ها، موج‌های کارون - فارغ از بلایی که سیل بر سر مردم شهرهای پایین‌دست این رودخانه آورد - تماشایی شوند. به گزارش مهر، افزایش خروجی سدها و رسیدن به رکورد تخلیه آب تا ۳۲۰۰ متر مکعب بر ثانیه کارون را آن‌قدر پرآب کرد که جزیره‌ها و نیزارهای مانده بر دلش خفه شدند و زیر آب رفتند. این تنها صحنه زیبای روزهای سیل‌زده و غم‌زده خوزستان بود.
سیلاب آن روزها، هرچه را بر سر راهش بود، از لرستان وارد کارون کرد تا این روزها با پایین آمدن سطح آب، علاوه بر جزیره‌هایی که طی سال‌های گذشته در دل این رودخانه جا خوش کرده بودند، شاهد انباشت رسوبات، بالا آمدن دیواره جزیره‌ها و حتی شکل‌گیری جزیره‌های جدید باشیم.
رسوبات در رودخانه کارون
لایروبی کارون به عنوان یک موضوع چالش‌برانگیز همواره با اظهارنظرهای مختلف مواجه بوده است. استاد دانشگاه شهید چمران اهواز در گفت‌و‌گو با مهر بیان می‌کند: اصولا رسوب‌گذاری در رودخانه‌ها تحت شرایط خاصی اتفاق می‌افتد و به شرایط و الگوی جریان آنها بستگی دارد.
«محمود شفاعی بجستان» می‌گوید: شرایطی که باعث رسوب‌گذاری در مصب رودخانه - یعنی جایی که رودخانه به دریا می‌ریزد - می‌شود، متفاوت است چون این مقطع با سایر نقاط رودخانه کاملا تفاوت دارد. معمولا در مصب، به دلیل شرایط مَد یا بالا آمدن سطح آب دریا و کاهش سرعت جریان رودخانه، رسوب‌گذاری صورت می‌گیرد. اما رسوبات تقریبا در تمام بستر رودخانه و در یک بازه طولانی از بالادست تا پایین‌دست آن به وجود می‌آیند.
وی ادامه می‌دهد: چنین رسوب‌گذاری در تمام ایام سال در رودخانه - چه سیلابی باشد و چه نباشد - اتفاق می‌افتد. البته در زمان سیلابی بودن رودخانه میزان رسوب‌گذاری در آن بیشتر است. این نوع رسوب‌گذاری در زمان کم‌آبی رودخانه و در شرایط جذر (پایین رفتن سطح آب) کاملا مشاهده می‌شود.
شفاعی بجستان اظهار می‌کند: از جمله مکان‌هایی که در زمان سیل رسوب زیادی گذاشته می‌شود، قوس داخلی رودخانه است. هر وقت تحت عواملی نظیر وجود موانع (مثلا جزیره) در رودخانه جریان آب به 2 قسمت تقسیم شود، عملا در 2 طرف جزیره مسیر جریان قوسی می‌شود و در ناحیه قوس داخلی که چسبیده به جزیره است، شاهد رسوب‌گذاری خواهیم بود. در نتیجه، ابعاد جزیره هم مرتب به سمت بالادست یا پایین‌دست افزایش خواهد یافت و بر وسعت جزیره اضافه خواهد شد. به گفته این استاد دانشگاه، افزایش نسبتا زیاد سطح رسوبات در پارک جزیره در محدوده اهواز نیز به همین دلیل است.
سازه‌های ناهمخوان بر بستر کارون
این استاد دانشگاه در خصوص شکل دیگر رسوب‌گذاری در رودخانه می‌گوید: چنانچه موانعی از کناره رودخانه به درون رودخانه وجود داشته باشند، جریان رودخانه از بالادست از ساحل جدا می‌شود و در پایین‌دست مجددا به ساحل برمی‌گردد. در چنین شرایطی اصطلاحا جداشدگی خطوط جریان اتفاق می‌افتد و باعث می‌شود در ناحیه جداشدگی گرداب‌هایی شکل بگیرد.
وی می‌افزاید: رسوباتی که وارد این ناحیه می‌شوند، همان‌جا می‌نشینند. نرخ رسوب‌گذاری در این ناحیه هم به سرعت جریان رودخانه و میزان رسوبات همراه آن بستگی دارد. چون هردوی این فاکتورها در زمان سیلابی بودن رودخانه زیاد هستند، نرخ رسوب‌گذاری بسیار زیاد است. جزایر متعددی در رودخانه کارون در محدوده اهواز به همین دلیل به وجود آمده‌اند.
شفاعی اظهار می‌کند: نمونه این نوع رسوب‌گذاری جزیره بزرگی است که در محدوده پل هشتم (کابلی) و روبه‌روی فروشگاه رفاه ایجاد شده است. این جزیره به این دلیل به وجود آمده است که در زمان ساخت پل، پیمانکار برای ساخت پایه‌های پل از طرف ساحل تا محل تکیه‌گاه خاکریزی کرده است، یعنی یک مانع از ساحل تا درون رودخانه ایجاد کرده و متاسفانه پس از پایان عملیات آن را لایروبی نکرده است. در نتیجه این مساله، رسوبات زیادی در بالادست و پایین‌دست آن نشسته‌اند.
رسوبات، رودخانه را بیمار می‌کند
شفاعی در خصوص این‌که رسوبات جدید چقدر در اکوسیستم رودخانه تاثیرگذار خواهند بود، بیان می‌کند: وجود جزایر در کارون در محدوده اهواز از جهت منظر شهری بسیار ناپسند است، چراکه در زمان کم‌آبی جریان آب شاخه شاخه می‌شود و روی این جزایر گیاهان هرز رشد می‌کنند.
وی ادامه می‌دهد: وجود این گیاهان باعث جذب اکسیژن محلول در آب می‌شود. به خصوص در زمان کم‌آبی و افزایش ورود فاضلاب شهری، میزان این اکسیژن به شدت کاهش می‌یابد و به اکوسیستم رودخانه و آبزیان لطمات شدیدی وارد می‌کند. این در حالی است که جریان آب در بعضی از شاخه‌ها سرعت بسیار کمی دارد یا در شرایط سکون است و بوی نامطلوبی که در تابستان به مشام می‌رسد، به همین دلیل است.
استاد دانشگاه چمران می‌گوید: مورد دیگری که در رابطه با این جزایر باید گفت تاثیر آنها بر میزان بالا آمدن سطح آب یا کاهش ظرفیت دبی رودخانه است. تصور عامه مردم این است که در صورت برداشتن این جزایر ظرفیت انتقال آب رودخانه افزایش خواهد یافت. این حرف هم که در قدیم دبی خیلی بیشتری از اهواز عبور می‌کرده ولی سیلابی نمی‌شده، است زیاد به گوش می‌رسد. این حرف، هرچند از نظر علمی صحیح است، ولی دلیل اصلی آن تنها رسوبات یا جزایر محدوده اهواز نیستند. چنین جزایری در رودخانه کارون از خرمشهر تا بالادست اهواز وجود دارند.
لایروبی کارون: خوب، بد، زشت
استاد دانشگاه شهید چمران اهواز می‌گوید: حالا این سوال مطرح است که آیا ضرورت دارد جزایر کارون محدوده اهواز برداشته شوند؟ در جواب باید گفت که این به هدف طراحی‌شده بستگی دارد. اگر هدف این است که ظرفیت انتقال رودخانه را افزایش دهیم، جواب - از نظر من - «نه» است چراکه تاثیر خیلی کمی دارد و به هزینه زیاد آن نمی‌ارزد.
شفاعی می‌افزاید: ضمن این‌که سیلاب یک پدیده برگشتنی است و با توجه به شرایط تغییر اقلیم ممکن است در آینده نزدیک هم شاهد سیلاب‌های حتی بزرگ‌تری باشیم و این یعنی ظهور مجدد جزایر. وی اظهار می‌کند: برای رسیدن به هدف کاهش سطح جزیره در محدوده اهواز بهتر است راه‌های دیگر و اقتصادی‌تری مورد بررسی قرار بگیرند، مثلا انحراف جریان سیلابی از بالادست اهواز یا انتقال بخشی از رودخانه دز به کرخه در زمان سیلابی بودن آن و غیره که نیازمند مطالعه بیشتری است.
این استاد دانشگاه بر این باور است که اگر لایروبی کارون برای اهداف گردشگری آبی و زیباسازی باشد، حذف جزایر این رودخانه بسیار مفید خواهد بود، منوط به این‌که شرایط به وجود آورنده این جزایر را نیز هم‌زمان یا از بین ببریم یا کاهش دهیم، چون در غیر این صورت جزایر در همین مکان‌ها در سیل بعدی ظاهر خواهند شد. وی می‌گوید: با توجه به هزینه بالای لایروبی و قبل از یک مطالعه جامع برای کاهش عوامل رسوب‌گذار، حذف جزایر حتی برای اهداف گردشگری توصیه نمی‌شود، مگر این‌که سیستم لایروبی پیوسته و مدام باشد که هزینه‌های هنگفتی دارد.
برای رسوب‌برداری پول نداریم
پس از سیل امسال خوزستان، رئیس سازمان آب و برق این استان در نشست خبری خود از هزینه‌های سرسام‌آور لایروبی رودخانه کارون سخن به میان آورد؛ موضوعی که «سید ابراهیم حسینی» مدیر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل این سازمان نیز به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: کارون در مقطع شهر اهواز، به دلیل وجود پل‌ها و عرض کم این رودخانه، مستعد رسوب‌گذاری است. در سال جاری هزینه هر متر مکعب لایروبی کارون ۶ دلار محاسبه شده است که کل آن حدود ۹۰۰ میلیارد تومان می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: برای لایروبی، ساماندهی و تثبیت ساحل رودخانه کارون از سوی سازمان برنامه و بودجه کشور مقرر شده است امسال ۶ تا ۷ میلیارد تومان در قالب اسناد و اوراق مشارکت اختصاص داده شود. با این اعتبار تنها می‌توان یک کیلومتر تثبیت ساحل انجام داد یا ۱۰۰ هزار تا ۲۰۰ هزار متر مکعب رسوب‌برداری کرد در حالی که رودخانه کارون در مقطع اهواز ۱۲ تا ۱۴ میلیون متر مکعب رسوبات دارد و نیازمند لایروبی است.
حسینی می‌گوید: نامه‌نگاری‌های زیادی از سوی سازمان آب و برق خوزستان، وزارت نیرو و شرکت مدیریت آب ایران با سازمان برنامه و بودجه کشور مبنی بر لزوم تخصیص اعتبارات لازم برای لایروبی و ساماندهی رودخانه کارون صورت گرفته، اما نتیجه همان چیزی است که گفته شد.
مدیر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان می‌افزاید: از سال ۱٣٨۵ تا سال ۱٣٩٣ نزدیک به ۵ میلیون متر مکعب از رودخانه کارون در مقطع اهواز لایروبی شد و پس از آن اعتباری برای طرح سازمان‌دهی کارون تخصیص نیافت و این اقدام متوقف شد.
وی به آغاز رسوب‌برداری در پارک جزیره اهواز اشاره و بیان می‌کند: سازمان اعتبار لازم را برای این کار ندارد از این رو مقرر شده است خاک‌برداری بر عهده سازمان آب و برق استان باشد و استانداری نیز تامین ۱۵ دستگاه کمپرسی برای حمل و خروج خاک‌ها را بر عهده بگیرد. اما از ابتدای تیرماه که کار خاک‌برداری را آغاز کرده‌ایم، تاکنون هیچ دستگاه کمپرسی در اختیار ما قرار داده نشده است.
رسوباتی که حتی ارزش سرمایه‌گذاری ندارد
حسینی در خصوص شایعه‌های مطرح شده مبنی بر پیشنهاد کارشناسان ژاپنی برای سرمایه‌گذاری در لایروبی کارون می‌گوید: رسوبات رودخانه کارون در مقطع اهواز ماسه‌بادی است و تنها برای کوره‌های آجرپزی و فضای سبز مورد استفاده قرار می‌گیرد و چون خاک نباتی نیست، برای کشاورزی کاربرد ندارد از این رو نمی‌توان در این زمینه سرمایه‌گذار جذب کرد.
مدیر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان بر این باور است که تخصیص اعتبار ویژه برای لایروبی کارون باید مطالبه همه از جمله استانداری و سازمان حفاظت محیط زیست استان باشد، چون در غیر این صورت لایروبی این رودخانه به سرانجام نمی‌رسد.
اکسیژن به کارون نمی‌رسد
معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست کشور در خصوص وضعیت رسوبات رودخانه کارون می‌گوید: در سیل اخیر پوشش گیاهی چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد، به‌عنوان استان‌های اصلی تامین‌کننده آب رودخانه کارون، با توجه به باران‌های فراوانی که بارید، آسیب دید در نتیجه رسوبات این مناطق شسته و به رودخانه کارون وارد شدند.
«احمدرضا لاهیجان‌زاده» بیان می‌کند: ایجاد رسوبات باعث کم شدن عمق رودخانه خواهد شد و در پی آن تبخیر افزایش می‌یابد و درنتیجه اکسیژن رودخانه کم می‌شود. این شرایط تاثیر عمیقی بر اکوسیستم رودخانه می‌گذارد. ورود فاضلاب هم باعث ایجاد شرایط جلبکی و بی‌هوازی در رودخانه می‌شود.
وی می‌افزاید: همان‌گونه که مشاهده می‌شود، بیشترین رسوبات کارون در محل پارک جزیره شکل گرفته‌اند و این امر آثار مخرب ورود به حریم کارون را نشان می‌دهد. متاسفانه هنوز برخی به دنبال ساخت و ساز در حریم این رودخانه هستند در حالی که این کار باعث رسوب‌گذاری در کارون می‌شود.معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست کشور نیز معتقد است که باید در یک برنامه‌ریزی بلندمدت لایروبی کارون از 2 سمت شرق و غرب آغاز و به مرور زمان پارک جزیره جمع‌آوری شود.
