خطرات دلخوشی به ترسالی

 تصور بسیاری هنوز این است که بارندگی‌های گسترده و سیل فروردین امسال، عطش ۱۰ ساله زمین را فرو نشانده اما به اعتقاد مدیران آبی، اگر به بارش‌های ترسالی دلخوش باشیم، سرنوشت تلخی در انتظار ماست.به گزارش ایرنا، بارش‌های فروردین امسال ۱۹ برابر مدت مشابه سال گذشته و 3 برابر میانگین ۵۰ ساله اخیر کشور بود تا جایی که «رضا اردکانیان» وزیر نیرو سال آبی ۹۸ را «پربارش‌ترین سال در ۵۰ سال اخیر» دانست. 

در بهار کرمانشاه هم با ۲۲۷ میلی‌متر بارندگی، رکورد بارش شکست و از میانگین بارش‌های بلندمدت ۹۰ درصد بیشتر شد. پس از این رویداد شیرین بود که تصور سیراب شدن سفره‌های تشنه زیرزمینی و پایان خشکسالی ۱۰ ساله قوت یافت و تبلیغات و تاکیدات چندین ساله درباره لزوم صرفه‌جویی، اصلاح الگوی کشت، کنترل برداشت آب، پرهیز از کشت‌های آب‌بَر و... رنگ باخت. اعلام پرشدن مخازن سدها هم بر تقویت این گمانه تاثیر زیادی گذاشته است. 

آن‌چنان‌که شرکت آب منطقه‌ای اعلام کرده، یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون مترمکعب از ظرفیت یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعبی ۹ سد در دست بهره‌برداری استان پر شده است.  آزاد اعلام شدن کشت محصولات آب‌بَر از جمله برنج از سوی استانداری کرمانشاه هم به این باور دامن زد و کشاورزان زیادی دست به نشاء برنج زدند؛ محصولی که تولید هر کیلوی آن به 8 هزار لیتر آب نیاز دارد، یعنی هر هکتار ۱۵ تا ۲۵ هزار مترمکعب.

هرچند گرمای کم‌نظیر و هوای سوزناک تابستان در اصلاح تصور بخشی از مردم استان درباره پایان خشکسالی موثر بوده اما افزایش ۵۲ درصدی مصرف آب در این روزها نسبت به زمستان ۹۷ و برداشت بی‌رویه از چاه‌های مجاز و غیرمجاز استان نشانگر دلخوش بودن بخش زیادی از مردم و مدیران به بارش‌های بهار امسال است.


آمارها چه می‌گویند؟

اما واقعیت چیست؟ آیا بارش‌های امسال سایه معضل خشکسالی را از سر استان کرمانشاه دور کرده و سفره‌های آب زیرزمینی سیراب شده‌اند؟ در این باره مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه گفت: وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی به صورت سالانه (از مهرماه هر سال تا مهر سال بعد) بررسی می‌شود. 

ما در ماه مهر با ۴۱۴ پیزومتر (دستگاهی برای اندازه‌گیری فشار و ارتفاع آب زیرزمینی) ترازهای آب را در قالب منحنی‌هایی ترسیم می‌کنیم و تغییرات حجم مخزن را می‌سنجیم.  به گفته «سید مهران وحدتی» در این بررسی‌ها میزان تغذیه و تخلیه مخازن زیرزمینی در طول یک سال آبی مقایسه می‌شود که پیشی گرفتن تخلیه بر تغذیه به معنی از دست رفتن ذخیره دشت و حالت منفی است اما اگر روند هیدروگراف‌ها در حالت تعادل باشد، به معنی ثبات وضعیت و روند صعودی هم نشانگر تغذیه بیشتر منابع آبی است. طبق بررسی‌های دوره‌ای 3 تا 5 ساله اکنون از ۲۳ محدوده مطالعاتی استان کرمانشاه ۱۳ محدوده مطالعاتی و دشت ممنوعه و با محدودیت برداشت به‌ویژه در مصارف کشاورزی روبه‌رو است.


۱۰ تا ۱۵ درصد کسری جبران شده

مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه با بیان این‌که تا مهر ۹۸ نمی‌توان از نظر فنی گزارش دقیقی درباره وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی استان اعلام کرد، در عین حال گفت: پس از تاکید و پیگیری استاندار کرمانشاه، ما بررسی وضعیت منابع آبی زیرزمینی استان را به‌صورت ویژه از اسفند ۹۷ تا نیمه‌های اردیبهشت ۹۸ را در دستور کار قرار دادیم که مطالعات نشانگر تغذیه حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون مترمکعبی مخازن استان بود.  او اضافه کرد: این عدد در دوره‌ای به دست آمده که فصل تغذیه منابع آبی زیرزمینی بوده است و برای برآورد نهایی باید منتظر عبور از دوره تغذیه و ورود به دوره تخلیه تا مهر ۹۸ باشیم.

وحدتی با اشاره به این‌که در بهترین حالت تنها حدود 5 تا ۱۰ درصد از بارش‌ها به سفره‌های آب زیرزمینی نفوذ می‌کند، گفت: به دلیل جریان آشفته و گل‌آلود شدن رواناب حاصل از بارش‌های فروردین ۹۸ و بسته شدن روزنه‌های نفوذ به منابع آبی زیرزمینی، بخش زیادی از بارش‌ها به صورت رواناب از استان کرمانشاه خارج شد.

در پی بارش‌های شدید فروردین ۹۸ در کرمانشاه، رودخانه گاماسیاب در شرق استان طغیان کرد و روستاهای زیادی را زیر آب برد. با توجه به این آمار به نظر می‌رسد که ۱۰ تا ۱۵ درصد کسری مخازن آبی استان کرمانشاه در فصل بارش (تغذیه) جبران شده اما با توجه به برداشت متوسط سالانه ۱۰۰ میلیون مترمکعبی از سفره‌های زیرزمینی در فصل تخلیه (تابستان)، احتمالا در پایان سال آبی تغذیه و تخلیه سر به سر می‌شوند. 


قضاوت‌های غیرکارشناسی 

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه هم قضاوت‌های غیرکارشناسی از بارش‌های اخیر را بسیار مخرب و تهدیدی جدی برای منابع آب زیرزمینی دانست و با تاکید بر ضرورت برخورد با دانه‌درشت‌های متخلف آبی گفت: گاهی در مواجهه با یک چاه نیمه‌عمیق با برداشت مثلا نیم لیتری برخوردهای شدیدی می‌شود اما در برخی موارد با یک آب‌فروش با چاه‌های متعدد و گاه چند صد متری برخوردی نمی‌شود و به‌سادگی از کنار آن رد می‌شویم.

«بهرام درویشی» در باره کشت برنج و فشار به منابع آب هم اظهار کرد: باید در کشت برنج تجدید نظر شود، زیرا حساب رواناب‌ها با آب زیرزمینی بسیار متفاوت است و نمی‌توان بر مبنای عدم قطعیت در مدیریت آب به توسعه کشاورزی پرداخت.

 به اعتقاد او، در کنار حمایت از رونق تولید باید به مصرف بهینه آب هم توجه کرد.  مدیر گروه بررسی‌های حقوقی و قانونی شرکت مدیریت منابع آب ایران هم ۱۹ تیر در کرمانشاه گفت: نبود اعتبارات لازم برای اجرای اقدامات حقوقی و قضایی برای بستن چاه‌های غیرمجاز، متجاوزان غیرقانونی آب زیرزمینی را به استمرار جرم تشویق می‌کند.

«سید محمود منتظری» ناهماهنگی واحدهای انتظامی و قضایی را دلیلی برای به سامان نرسیدن سناریوهای از پیش طراحی شده دانست و گفت: فقر و توسعه‌نیافتگی اقتصادی-اجتماعی عاملی برای گسترش چاه‌های غیرمجاز است که امیدواریم با انجام فعالیت‌های فرهنگی، قبح تجاوز به منابع آب بیشتر نمایان شود.


مهم‌ترین مشکلات

با توجه به این‌که بیشتر آمارها حدود ۹۰ درصد از آب مصرفی کشور را سهم بخش کشاورزی و تنها ۱۰ درصد را سهم صنعت و شرب می‌داند، بیشتر مشکلات و راهکارهای مدیریت منابع آب هم معطوف به بخش کشاورزی است. البته «علیمراد اکبری» معاون آب و خاک وزیر جهاد کشاورزی ۳۱ تیر با رد سهم ۹۰ درصدی بخش کشاورزی گفت: مصرف آب کشاورزی در کشور از ۶۵ درصد هم کمتر است. با این حال به اعتقاد مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه، لزوم کنترل بهره‌برداری از چاه‌های دارای مجوز، تنگناهای اعتباری در مسیر اجرای طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی و سازگاری با کم‌آبی و ناهمخوان بودن منصوبه روی چاه‌ها با دبی آب قابل برداشت مهم‌ترین مشکلاتی است که منابع آبی استان را تهدید می‌کند. 


وضع آبی استان نه خوب است، نه بحرانی

وحدتی وضعیت ذخایر آبی استان را در نزدیک به میانگین کشوری دانست و گفت: شرایط ما نه به‌خوبی استان‌های شمالی است و نه دشت‌های کرمانشاه مانند استان همدان با خطر نشست روبه‌رو هستند، اما اگر طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی و سازگاری با کم‌آبی به طور کامل اجرا نشود و به بارش‌های متناوب در ترسالی دلخوش باشیم، سرنوشت خوبی در انتظار ما نخواهد بود. مخازن آبی کشور به طور متوسط 3/5 میلیارد مترمکعب کسری دارند و این کسری در استان کرمانشاه یک میلیارد مترمکعب است.

«قاسم تقی‌زاده خامسی» معاون آب و آبفای وزیر نیرو تیر ۹۸ در نشستی خبری گفت: مخازن آبی کشور ۱۳۰ میلیارد مترمکعب کسری دارد و این میزان کسری با یکسال بارندگی تامین نمی‌شود، زیرا کشور حدود ۱۰ سال با خشکسالی مواجه بوده است. بر همین اساس تامین آب شرب بخشی از نقاط کشور همچنان با مشکلاتی مواجه است و طبق اعلام شرکت مدیریت منابع آب ایران، ۵۹ شهر کشور امسال از نظر سطح تنش در وضعیت قرمز (کمبود بیشتر از ۲۰ درصد) هستند و در پیک مصرف روزانه احتمال کمبود آب در آنها وجود دارد. آب مورد نیاز حدود ۱۵۰ روستای استان کرمانشاه هم در گرمای طاقت‌فرسای تابستان به صورت سیار تامین می‌شود.


چه باید کرد؟

مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه برای بهبود وضعیت منابع آبی چند توصیه دارد؛ از جمله تداوم نصب کنتورهای هوشمند روی چاه‌ها، انسداد چاه‌های غیرمجاز، کنترل بهره‌برداری بر مبنای مجوز صادر شده، تغییر الگوی کشت و تنوع در سیستم آبیاری متناسب با شرایط خاک و آبرفت متمرکز در سطح دشت‌ها، اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی به روش‌های مختلف، شناسایی چاه‌های کشاورزی بلااستفاده و استفاده از پساب‌ها به عنوان جایگزین. استفاده از پساب در راستای سازگاری با کم‌آبی پیش‌تر مورد تاکید معاون عمرانی استانداری کرمانشاه هم قرار گرفته است؛ «مهرداد» سالاری ۱۵ تیر با اشاره اهمیت استفاده از پساب برای جایگزینی آب فضای سبز و صنعت بر لزوم بازچرخانی آب و کاهش مصرف در فضای سبز تاکید کرد و گفت: کاهش آلودگی آب و بازچرخانی آب از مباحث مهم مدیریت بهینه آب است.