فیلسوف تلویزیون

مرتضی کاردر/روزنامه نگار

«اگر از کسانی که به‌طور حرفه‌ای فلسفه درس می‌دهند نظرخواهی می‌کردیم و می‌پرسیدیم مهم‌ترین فیلسوف زنده کیست، به هیچ‌وجه روشن نیست که چه‌کسی بیشترین رأی را می‌آورد، اما می‌توانستیم به جرأت پیش‌بینی کنیم که بعضی از اسامی در بین ‌‌ده دوازده اسم اول قرار می‌گرفت؛ کواین، پوپر، ژان‌پل سارتر و چامسکی. هرچند او به‌معنای دقیق کلمه فیلسوف نیست. از میان این افراد نخستین نفر ویلارد ون اورمن کواین، استاد فلسفه در دانشگاه هاروارد است...»  سطرهای بالا مقدمه یک کتاب فلسفی نیست، مقدمه یک برنامه تلویزیونی است. بعد از این مقدمه کوتاه دوربین به سمت مهمان می‌گردد و ناگهان می‌بینی آنکه روبه‌روی مجری برنامه نشسته، کواین، یکی از بزرگ‌ترین فیلسوفان قرن بیستم است که در یک برنامه تلویزیونی، روبه‌روی برایان مگی، حاضر شده و به تبیین دیدگاه‌های فلسفی‌اش می‌پردازد.



برایان مگی درحال گفت وگو با آیزایا برلین



برایان مگی می‌توانست به‌عنوان استاد فلسفه نام خود را در تاریخ دانشگاه آکسفورد یا کمبریج ثبت کند، اما گفت‌و‌گوهای او با فیلسوفان بزرگ معاصر برایش شهرت جهانی به ارمغان آورد؛ گفت‌و‌گوهایی که در خیلی از کشورهای دنیا پخش شد و مخاطبان بسیاری به تماشای آنها نشستند. اما اهمیت برایان مگی، فقط در راضی‌کردن و نشاندن فیلسوفان بزرگ جلوی دوربین تلویزیون نیست. گفت‌و‌گوهای او آغازگر راهی شد که بعدها به یکی از جریان‌های اصلی کتاب‌های فلسفی تبدیل شد؛ تلاش برای تبیین فلسفه به زبان ساده‌تر به‌گونه‌ای که عموم مخاطبان بتوانند دشواری‌های فلسفه را بفهمند. در ادامه همین تلاش‌هاست که او کتاب «سرگذشت فلسفه» را منتشر می‌کند؛ کتابی که نمونه‌ای ایده‌آل از فلسفه به زبان ساده است. گزاف نیست اگر کتاب‌های عمومی فلسفه و مجموعه‌هایی را که با عنوان فلسفه به زبان ساده و فلسفه در خیابان می‌شناسیم، ادامه راهی بدانیم که او آغاز کرده است.


در گستره و گوناگونی فعالیت‌های برایان مگی به‌عنوان نویسنده، استاد فلسفه، عضو حزب کارگر و نماینده پارلمان بریتانیا گفت‌و‌گوهای تلویزیونی او با فیلسوفان بزرگ است که می‌درخشد. او 2 سلسله برنامه با نام‌های «فیلسوفان بزرگ» و «مردان اندیشه» برای شبکه تلویزیون جهانی بی‌بی‌سی ساخت که در برنامه نخست استادان بزرگ فلسفه درباره فیلسوفان بزرگ تاریخ از افلاطون تا امروز سخن گفته‌اند و در برنامه دوم او با شماری از بزرگ‌ترین فیلسوفان معاصر به گفت‌و‌گو نشسته است؛ فیلسوفانی مثل آیزایا برلین، هربرت مارکوزه، آلفرد جی آیر، برنارد ویلیامز، هیلاری پاتنم و... ؛ مجموعه گفت‌و‌گوهای درخشانی که شاهکار گفت‌و‌گوهای فلسفی در قاب تلویزیون است و دیگر امکان تکرار ندارد.

مجموعه برنامه‌های تلویزیونی «فیلسوفان بزرگ» و «مردان اندیشه» در سال‌های آغازین تأسیس شبکه4 از تلویزیون پخش شد و تماشاگران بسیار یافت. کمی بعد، در همان سال‌ها، محمدسعید بهمن‌پور در گفت‌و‌گو با فیلسوفانی مثل راجر اسکروتن تلاش کرد تا نسخه ایرانی برنامه برایان مگی را بازتولید کند؛ اتفاقی که مثل بسیاری از اتفاق‌های خوب تلویزیون ادامه نیافتند و اکنون شبیه خاطره‌هایی بسیار دور از دست به‌نظر می‌رسند. اقبال مخاطبان به این برنامه‌ها به قدری بوده که هنوز پس از گذشت 20سال، نسخه‌های بی‌کیفیت آنها در شبکه‌های اجتماعی دست به‌دست می‌شود. شاید مرگ برایان مگی سبب شود که شبکه‌4 یک‌بار دیگر مجموعه «مردان اندیشه» را پخش کند و به سال‌ها انتظار مخاطبان فرهیخته‌اش پایان دهد. 


برایان مگی به‌معنای متعارف کلمه فیلسوف تحلیلی نبود اما از روش‌های فیلسوفان تحلیلی در تبیین بحث‌های فلسفی بسیار بهره می‌برد. دقت نظر در تعریف‌ها، تلاش برای ساده‌‌کردن مفاهیم، حل گره‌های زبانی برای رسیدن به درست‌ترین و روشن‌ترین تعریف‌ها، عدم‌قطعیت و استفاده بسیار از انبوه قیدها، ازجمله ویژگی‌های فیلسوفان تحلیلی است که از رویکردهای برایان مگی در گفت‌و‌گوهای فلسفی‌اش بوده است. چنین رویکردی برای هدفی که برایان مگی دنبال می‌کرد، یعنی تبیین مفاهیم فلسفی به ساده‌ترین زبان ممکن بسیار به‌کار آمده است. اتفاقا چنین روشی وقتی که بحث به فیلسوفان دشوار غیرتحلیلی، مثل مارتین هایدگر می‌رسد، کاراتر است و عیار دیدگاه‌های فلسفی فیلسوف مورد بحث را بیشتر مشخص می‌کند.
سطرهای ابتدای نوشته را یک‌بار دیگر مرور کنید و به جمله‌ها و انبوه قیدها توجه کنید. «اگر از کسانی که به‌طور حرفه‌ای فلسفه درس می‌دهند»، «به هیچ‌وجه روشن نیست که چه‌کسی بیشترین رأی را می‌آورد»، «می‌توانستیم به جرأت پیش‌بینی کنیم که بعضی از اسامی در بین ده دوازده اسم اول قرار می‌گرفت»، «هرچند چامسکی به‌معنای دقیق کلمه فیلسوف نیست»....


برایان مگی از طریق ترجمه‌های عزت‌الله فولادوند به مخاطبان فارسی‌زبان معرفی شده است، مثل بسیاری از فیلسوفان و کتاب‌های فلسفی دیگر که ترجمه‌های دقیق و درست و پاکیزه عزت‌الله فولادوند، دشواری فهم مفاهیم فلسفی‌شان را برای مخاطبان ایرانی هموار کرده است؛ از کتاب‌های مقدماتی مثل «هگل» پیتر سینگر و «کانت» اشتفان کورنر تا کتاب‌های دشواری مثل «جامعه باز و دشمنان آن» اثر کارل ریموند پوپر.
2 کتاب «فیلسوفان بزرگ» و «مردان اندیشه» را عزت‌الله فولادوند به فارسی برگرداند که در سال‌های دهه70 سبب‌ آشنایی بسیاری از مخاطبان با فیلسوفان بزرگ معاصر شدند. بعدها حسن کامشاد «سرگذشت فلسفه» را به فارسی ترجمه کرد و زنده‌یاد مجتبی عبدالله‌نژاد «مواجهه با مرگ» او را به فارسی برگرداند.