بنای 90 ساله زیر گنبد نا ایمنی

حامد فوقانی/ دبیر گروه شهری
چهارشنبه‌شب باز هم بخشی از تاریخ تهران در آتش سوخت تا شاهد قصه تکراری هرچند وقت یک‌بار رخداد آتش‌سوزی در مرکز پایتخت باشیم؛ آنجایی که هویت تهران قرار گرفته و با وجود وقوع چندین آتش‌سوزی مهیب، ولی بازهم، هنوز بناهای مهم و تاریخی‌اش، تهدید می‌شوند. در واپسین ساعات 26تیر، این‌بار آتش به جان چند ساختمان قدیمی میدان حسن‌آباد افتاد و دقایقی نگذشت تا شعله‌ها زبانه‌کشان 2گنبد از میان 8‌گنبد را احاطه کنند. سرانجام هم 2گنبد ضلع شمال‌غربی میدان از بین رفتند و افسوس پیشگیری پیش از حادثه باقی ماند.

میدان حسن‌آباد در زمان قاجار، باغی بوده متعلق به میرزا یوسف آشتیانی یا مستوفی‌الممالک از رجال قجر‌. او بعد از گسترش یافتن تهران، این منطقه را به نام پسرش، حسن، «حسن‌آباد» نامگذاری کرد که این وجه تسمیه نامگذاری حسن‌آباد به‌حساب می‌آید. قبل از آن، این محله به 8گنبد معروف بود. در حسن‌آباد 4ساختمان به شکل قرینه توسط قلیچ باقلیان تحت نظارت معمار و مهندس برجسته ارمنی‌تبار لئون تادوسیان به سبک معماری غربی ساخته شده است. جالب اینکه 8گنبد مشهور این میدان جزو آثار فرهنگی و باستانی ثبت شده‌اند که چهارشنبه 2گنبد آن آسیب جدی دیدند. البته پیروز حناچی، شهردار تهران اعلام کرده که بازسازی میدان حسن‌آباد با جدیت دنبال خواهد شد. به‌گزارش همشهری، یکی از اعضای شورای شهر تهران که بلافاصله با رخداد آتش‌سوزی میدان حسن‌آباد، در محل حاضر شد، احمد مسجدجامعی بود. او در حاشیه حضورش به‌علت وقوع حادثه اشاره کرد و گفت: «ظاهرا آتش‌سوزی از یک دفتر اسناد رسمی آغاز شده و به‌دلیل آنکه سقف گنبدهای میدان شیروانی است و از چوب دو‌لایه استفاده شده، حریق کاغذ و چوب باعث افزایش و سرایت‌گرفتن آتش به همه طبقات شده است.»

زنگ خطری دیگر
با وجود اینکه بیشتر نمای اصلی بافت تاریخی محدوده میدان حسن‌آباد سالم مانده است، اما این حادثه زنگ خطری برای دیگر میراث فرهنگی شهر تهران و دیگر شهرهای کشور به‌حساب می‌آید. به‌طور نمونه، بازار تهران هم‌اکنون دارای بناهای ارزشمندی است که به‌خاطر دستورالعمل‌های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، هیچ اقدامی برای نگهداری آنها صورت نمی‌گیرد. این در حالی است که آتش‌سوزی در هر ابعادی می‌تواند تبعات بعدی بسیار منفی برای بناهای تاریخی ارزشمند داشته باشد. حجت نظری، دیگر عضو شورای شهر تهران که چهارشنبه‌شب در محل حادثه میدان حسن‌آباد حاضر شد، در این‌باره گفت: «عمده نگرانی‌های ما حجم و میزان آب به‌کار رفته برای اطفای حریق در ضلع شمال غربی میدان حسن‌آباد است که ممکن است موجب ریزش ساختمان شود. هرچند به گفته فرمانده میدان، خطر ریزش مهار شده اما به‌نظر می‌رسد که آسیب زیادی به این بخش میدان تاریخی وارد شده و احتمالا خسارت وارد‌آمده باتوجه به تاریخی‌بودن میدان و نیز ارزش بنا، بالاست و لازم است برای مرمت این اثر تاریخی مبلغ قابل توجهی هزینه شود.» او در عین حال اعلام کرد که در کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر پس از برآورد هزینه توسط شهرداری، مرمت بنای آسیب‌دیده را پیگیری خواهند کرد. نظری امیدوار است هرچه زودتر، لایحه این موضوع نیز به‌همراه گزارش دقیق حادثه به شورا ارائه شود. او گفت: «فضاهای اینچنینی که هم واجد زیبایی‌های بصری هستند و هم واجد ارزش تاریخی، باید بیشتر در اختیار عموم مردم و گردشگران قرار گیرد و لازم است تا با همکاری بخش خصوصی، مدیریت شهری و سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و با مشوق‌های ممکن، کاربری فرهنگی داشته باشد تا اینگونه خطرها نیز کاهش یابد.»
نکته‌ای که در مورد بناهای تاریخی و مهم فرهنگی باید مورد توجه قرار گیرد، این است که چنین بناهایی تنها نباید به نوعی فریز شده و اجازه هیچ‌گونه دخالتی در آنها داده نشود؛ بلکه با بازسازی، مرمت و رعایت اصول نگهداری می‌توان نه‌تنها اینگونه بناها را سرپا نگه داشت، بلکه از راه کاربردی «اقتصاد مبتنی بر فرهنگ» از آنها درآمدزایی نیز داشت.

  نظاره‌گر مرگ بناهای تاریخی هستیم
محمود قدیری، معاون پیشگیری و حفاظت از حریق سازمان آتش‌نشانی: اماکن فرهنگی و تاریخی فراوانی در تهران و دیگر شهرهای کشور هستند که شباهت زیادی به همین املاک میدان حسن‌آباد دارند. نمونه‌اش دانشگاه هنر واقع در خیابان شهید سرهنگ سخایی؛ بنایی که قدمتش به حدود 200سال می‌رسد و به زمان قاجار برمی‌گردد اما هم‌اکنون در حال بهره‌برداری بدون حفاظت‌های لازم است. در بازار تهران نیز بناهای ارزشمندی وجود دارد که اداره‌کل میراث فرهنگی تنها اجازه ساخت در آنجاها را نمی‌دهد؛ درصورتی‌که بناها در حال از بین رفتن هستند و هیچ اقدامی برای بازآفرینی‌شان صورت نمی‌گیرد. مشکل ایمنی بناهای تاریخی به اراده و عمل برمی‌گردد. ما مشکل آیین‌نامه‌ای نداریم ولی اراده برای نگهداری و تامین بودجه لازم برای نگهداری ساختمان‌های ارزشمند وجود ندارد. راهکار اینجاست که باید همه سازمان‌ها مکلف شوند قوانین موجود برای حفظ بناهای تاریخی را اجرا کنند و دستور میراث فرهنگی، دستور اول و آخر باشد. باید سامانه جامعی وجود داشته و همه اشخاص حقیقی و حقوقی موظف باشند آثار تاریخی خود را حتی درصورت بهره‌برداری، ایمن کرده و حفظ کنند. در غیراین‌صورت تنها نظاره‌گر مرگ بناهای تاریخی شهر خواهیم بود.

  سایه آتش بالای سر بناهای تاریخی مرکز شهر
آتش تهدید جدی برای بناهای تاریخی تهران به‌حساب می‌آید؛ از عمارت مسعودیه گرفته تا غربی‌ترین نقطه بازار تهران در محدوده‌ای قرار گرفته‌اند که هر لحظه بیم آن می‌رود که یک‌ جرقه، ساختمانی ارزشمند را به تلی از خاکستر تبدیل کند. یادمان نرفته که همین زمستان سال گذشته آتش به جان تنها فیل‌خانه تهران افتاد و کم‌مانده بود بنایی با قدمت قاجاری که در انتهای خیابان خیام واقع شده، کاملا از بین برود. از طرف دیگر اگر کمی دور یا نزدیک خاطرمان را خوب بگردیم، آتش‌‌سوزی‌های بازار را به یاد خواهیم آورد. تیمچه بهرام در سال57، سرای امیرکبیر در سال73 و سرای حاج‌حسن در سال88 آتش‌سوزی‌های مهیبی را پشت‌سر گذاشته که نتیجه‌اش خاکستر‌شدن بخشی از تاریخ بازار بزرگ تهران بوده است. درحالی‌که هنوز سایه تهدید آتش بر سر بناهای تاریخی راسته‌های پامنار، ناصر خسرو، خیام و مولوی دیده می‌شود.