روس‌ها چگونه به طرطوس رسیدند

سیاوش فلاح‌پور/خبرنگار

همزمان با پایان یافتن تدریجی بحران نظامی سوریه، سهم هر یک از قدرت‌های مؤثر در تحولات داخلی این کشور در آینده اقتصاد سوریه بیشتر روشن می‌شود. یکی از مهم‌ترین محورهای این حوزه، بنادر سوریه است؛ بنادری که علاوه بر نقش‌آفرینی ویژه در زمینه بازسازی سوریه به پایگاهی مهم در اقتصاد حوزه مدیترانه تبدیل می‌شود. بر این اساس، دولت سوریه از ابتدای سال‌جاری، وضعیت 2 بندر اصلی در سواحل مدیترانه را طی سال‌های آینده روشن کرده است؛ به‌طوری که بنادر لاذقیه و طرطوس به شکل استیجاری در اختیار ایران و روسیه قرار می‌گیرد. اما سؤال اینجاست که شرکت «استروی ترنس گاز» روسیه که امتیاز اداره بندر مهم طرطوس را به‌دست آورده است چه پیشینه‌ای دارد؟ نقش این شرکت در آغاز بحران سوریه چه بوده و چرا گفته می‌شود با اسرائیل تقابل دارد؟

پروژه ناتمام صادرات گاز عربی به اروپا
برای پاسخ به پرسش‌‎های فوق و البته فهم صحیح جایگاه استروی ترنس گاز روسیه در معادلات خاورمیانه و بحران سوریه باید نگاهی داشت به پروژه با اهمیت و البته ناتمام «خط لوله عربی». این پروژه از سال 2002با هدف صادرات گاز از کشورهای شرق جهان عرب به اروپا شروع شد و کشورهای مصر، اردن، لبنان، سوریه، ترکیه و اوکراین را در برمی‌گرفت. بر این اساس قرار بود، خط لوله‌ای به طول بیش از 1600کیلومتر از منطقه العریش در شمال سینا تاسیس شده و با عبور از العقبه اردن، استان‌های دیر علی و حمص در سوریه و طرابلس در لبنان وارد ترکیه شده و از آنجا از طریق دریا به اروپا وصل شود. به این ترتیب، رؤیای صادرات گاز از جهان عرب به اروپا محقق می‌شد. اگرچه کمی بعد مشخص شد هسته اصلی این ابرپروژه فراملی و بسیار بزرگ، بازیگری است که از قضا نامش از میان بازیگران رسمی حذف شده است؛ اسرائیل. رژیم صهیونیستی از نزدیک به 2 دهه قبل با کمک کمپانی‌های بزرگ انرژی، میادین گازی گسترده در دریای مدیترانه، ازجمله حوزه سرزمین‌های اشغالی را کشف کرده و با توجه به مشکلات و نبود بازار باثبات در منطقه، همواره به‌دنبال صادرات گاز به اروپا بوده است. خط لوله عربی درواقع با پوشش نام کشورها و شرکت‌های مصری و اردنی، با هدف صادرات بخش عمده‌ای از گاز استخراج شده در میادین سرزمین‌های اشغالی طراحی و اجرا شده بود. بهترین نشانه بر اثبات این مدعا نیز خط لوله عسقلان-العریش است؛ خط لوله‌ای که مسیر صادرات انرژی را از قاهره-تل‌آویو به تل‌آویو-قاهره تبدیل کرد. پروژه خط لوله عربی با مشارکت کمپانی‌های انپی (مصری)، پتروجت (مصری)، گازکو (مصری) و شرکت نفت و گاز فجر (اردنی) شروع بسیار خوبی داشت و طی سال‌های 2003تا 2009تا ایستگاه اولیه در خاک سوریه پیش رفت. با این حال وجود یک ناراضی قدرتمند از اجرای این طرح، سرنوشت آن و حتی بخشی از منطقه خاورمیانه را برای همیشه تغییر داد.

مخالفت روسیه و شکست طرح صادرات گاز
صادرات گاز توسط اسرائیل یا حتی برخی کشورهای عربی به اروپا به‌معنای کاهش چشمگیر ظرفیت‌های اقتصادی روسیه و همزمان، تقویت موضع اروپا در مقابل این کشور است؛ آن هم در سال‌هایی که تنش‌های میان دوطرف روزبه‌روز بیشتر می‌شد و صادرات گاز، اهرمی قدرتمند برای فشار بر اروپا در اختیار روسیه قرار می‌داد. تمام اینها در حالی است که نزدیک به 60درصد از درآمدهای دولت روسیه از طریق فروش گاز به‌دست می‌آید. به این ترتیب و درحالی‌که مسیر توسعه خط لوله عربی تا سوریه به خوبی و با سرعت قابل ملاحظه‌ای پیش رفته بود، از سال 2009مشکلات آن یکی بعد از دیگری در خاک سوریه آغاز شد؛ مشکلاتی که بعد از مدتی مشخص شد از سوی یک شرکت روسی به نام استروی ترنس گاز طراحی می‌شود. این شرکت از سال 2000بر بخش قابل‌توجهی از منابع معدنی و کربوهیدرات سوریه سیطره یافته بود و امکانات قابل توجهی در داخل سوریه داشت. به این ترتیب، پروژه خط لوله عربی از سال 2010زمینگیر شده و تنها یک سال بعد، در سایه بحران داخلی سوریه عملا متوقف شد.

پایان بحران سوریه؛ پایان راه صادرات گاز به اروپا؟
آیا پیروزی نظام سوریه و متحدانش و ورود ایران و روسیه به بنادر این کشور به‌معنای پایان رؤیای صادرات گاز اسرائیل به اروپاست؟ پاسخ این سؤال منفی است؛ اگرچه بدون شک می‌توان گفت هموارترین گزینه اسرائیل برای تامین گاز اروپا از بین رفته است. با این حال اسرائیل هم‌اکنون به‌دنبال راه پرهزینه صادرات گاز به اروپا از طریق دریاست و در این زمینه، مصر نقش مهمی را ایفا می‌کند. در صورت تحقق این پروژه، امارات نیز در تامین مالی آن نقش خواهد داشت. باید منتظر ماند و دید آیا اسرائیل و متحدان عربش در تحقق این‌ رؤیا موفق می‌شوند یا باز هم سرنوشتی مشابه خط لوله عربی در انتظار سیاست‌های جدید اسرائیل و اروپا برای تامین منابع انرژی است؟


انتقام روسیه از غرب



شرکت روسی استروی ترنس گاز که اکنون اداره بندر طرطوس را به‌مدت 49سال در اختیار گرفته ازجمله شرکت‌های دولتی روسی است که در سال 1990تاسیس شده و نقش مهمی در سیاست‌های بین‌المللی روسیه، مخصوصا در منطقه خاورمیانه دارد. این نقش‌آفرینی تا اندازه‌ای است که وزارت خزانه‌داری آمریکا سال 2015استروی ترنس گاز را به‌دلیل تأثیرگذاری در بحران سوریه و همچنین تحولات شبه‌جزیره کریمه در لیست تحریم‌های خود قرار داد. مالک این شرکت، گنادی تیموچنکو، از تجار بزرگ روس و البته چهره‌های بسیار نزدیک به ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه است. بسیاری از تحلیلگران غربی و حتی عربی، بحران سوریه را واکنشی از سوی غرب و متحدانش به سنگ‌اندازی روسیه در مسیر خط لوله عربی می‌دانند. حالا اما با تغییر سرنوشت سوریه، استروی ترنس گاز، یکی از 2 بندر اصلی سوریه مشرف به مدیترانه را در اختیار گرفته است؛ بنادری که درصورت تحقق رؤیای صادرات گاز عربی-اسرائیلی به اروپا، نقش مهمی در این مسیر داشتند.