کتاب
پالایش زبان نقد
گپ‌و‌گفتی با سیدحسن حسینی درباره ادبیات نقد و کتاب‌های سینمایی در ایران و مجموعه بزرگی که برای تاریخ سینمای ایران تدوین کرده است
مرتضی کاردر/روزنامه نگار
وجود کتاب‌های مقدماتی و دایره‌المعارف‌ها و فرهنگ‌هایی که طبقه‌بندی و تعریف‌های اولیه را در دانش‌های گوناگون به‌دست دهد و در حکم راهنماها و ورودیه‌هایی برای کسانی باشد که تازه می‌خواهند با آن حوزه آشنا شوند، یکی از مسائل اصلی مخاطبان فارسی‌زبان بوده است.
سیدحسن حسینی، از منتقدان و تحلیلگران سینمای ایران است که بیشتر همت خود را صرف تقسیم و طبقه‌بندی و تبیین به‌نوعی اصلاح تعریف‌ها و اصطلاحات سینمایی در ایران کرده است. فعالیت‌های سینمایی او بیشتر معطوف به 3حوزه نظریه ژانر، سینمای وحشت و تحلیل و طبقه‌بندی فیلمفارسی بوده است. با این حال، به‌جز نقدها و نوشته‌های سینمایی که از او در مطبوعات منتشر‌شده، آثار اندکی از او به شکل کتاب منتشر شده است؛ ازجمله «ساخت ایتالیا» و «طعم ترس» و «فرهنگ کوچک وحشت». هرچند بسیاری در این سال‌ها از کلاس‌های سینمایی و برنامه‌هایی که در طول این سال‌ها در تلویزیون اجرا کرده، بهره برده‌اند. تجدید چاپ کتاب «فرهنگ کوچک وحشت» را بهانه کردیم تا با او درباره فعالیت‌های سال‌های اخیرش گفتوگو کنیم.
کتاب‌هایی نظیر«فرهنگ کوچک وحشت» که به‌نوعی هندبوک و کتاب راهنما محسوب می‌شوند، سبب تصحیح بسیاری از ذهنیت‌ها و پیش‌فرض‌های اولیه درباره مفاهیم می‌شوند. در خارج از ایران معمولا این کتاب‌ها به‌صورت یک مجموعه و سلسله کتاب منتشر می‌شود که ناشران و سرویراستاران واحدی آن را منتشر می‌کنند اما کتاب شما تک‌اثری است که متأسفانه ادامه نیافته است.
اسلوب انتشار این کتاب‌ها همینطور است که می‌فرمایید. یعنی ناشران بزرگی مثل «راتلیج» یا «بلک‌ول» به‌صورت نهاد فرهنگی درآمده‌اند، متولی انتشار چنین کتاب‌هایی می‌شوند یا چنان‌که گفتید سرویراستاران که اهمیت بسیار بیشتری از مجموعه نویسندگان چنین کتاب‌هایی دارند، این‌گونه کتاب‌ها را در قالب مجموعه منتشر می‌کنند اما در ایران عملا چنین چیزی کمتر اتفاق می‌افتد. به‌خاطر اینکه ناشران خصوصی درگیر بازگشت سرمایه و صرفه اقتصادی‌اند و ناشران دولتی نیز که از نظر مالی می‌توانند از چنین مجموعه‌هایی حمایت کنند، در تغییر مدیریت‌ها دچار اتفاق‌هایی می‌شوند که عملا انتشار چنین مجموعه‌هایی به سرانجام نمی‌رسد. «فرهنگ کوچک وحشت» جلد نخست از مجموعه کتاب‌هایی بود که قرار بود در 5جلد منتشر شود و به ژانرهای جنایی، علمی- تخیلی، ملودرام و فانتزی بپردازد، اما با تغییر مدیریت در نشر ساقی، عملا کار در جلد دوم متوقف شد و به سرانجام نرسید.
با وجود نکته‌هایی که شما در طول این سال‌ها بارها متذکر شده‌اید، اما باز هم شاهدیم که مثلا کتابی در حوزه ژانر به فارسی منتشر می‌شود اما نویسنده یا مؤلف کتاب، تقسیم‌بندی‌های اولیه را رعایت نکرده است. فکر می‌کنید دقت‌نظرهای شما در طول این سال‌ها چقدر به تصحیح اصطلاحات سینمایی کمک کرده است؟
هدفی که پس‌پشت چنین کتاب‌هایی است، پالایش زبان نقد است. ادبیات نقد در کشور ما با بی‌دقتی‌هایی همراه است که در طول زمان جاافتاده. تعریف ژنریک اسلوبی دارد که در طول تاریخ توافق‌های کلی درباره‌اش به‌وجود آمده است. فیلم‌هایی که ذیل یک ژانر قرار می‌گیرند، باید ویژگی‌های مشترکی داشته باشند. درپی رعایت چنین الگویی است که کمتر می‌بینیم منتقدان غربی از اصطلاحی مثل ژانر سیاسی استفاده کنند اما در ایران منتقدان و نویسندگان از سر تسامح چنین اصطلاحی را به‌کار می‌برند یا گاهی در تحلیل‌هایشان موج نو یا نئورئالیسم یا اکسپرسیونیسم را ژانر می‌دانند. متأسفانه اصطلاح ژانر مثل خیلی از اصطلاحات در کشور ما معناهای دیگری پیدا کرده است.
کتاب‌هایی مثل فرهنگ کوچک وحشت می‌توانند به انضباط ذهنی کمک کنند و قدری از اتفاق‌هایی که از سر تسامح می‌افتد، جلوگیری کنند. اما درباره پرسش شما باید بگویم که چون این کتاب‌ها به شکل مجموعه منتشر و به‌درستی توزیع نشدند و در زمان انتشار بحث‌های پیرامونی درباره آنها درنگرفت، نتوانستند جریان‌ساز باشند و طبیعتا تأثیر مورد انتظار را نداشته‌اند.
نشر ساقی مجموعه دیگری را به شکل دی‌وی‌دی با عنوان فیلمفارسی از شما منتشر کرده است. آن مجموعه نیز مدتی در بازار نبود و به‌تازگی دوباره توزیع شده است. آیا قصد ندارید که این درسگفتارها را به شکل کتاب منتشر کنید؟
مجموعه «فیلمفارسی» تجربه‌ای بود که چگونه از دستاوردهای تئوری ژانر برای خوانش سینمای ایران استفاده کنیم. «فیلمفارسی» در قالب دی‌وی‌دی با تیراژ هزارنسخه منتشر شد اما به‌دلیل سوءبرداشت‌هایی که درباره فیلمفارسی وجود دارد، پس از تغییر مدیریت از بازار جمع‌آوری شد. حالا مدتی است که دوباره منتشر شده است. این مجموعه نیز به سرنوشت مجموعه قبلی دچار شد. البته باید بگویم که روش پیشنهادی درسگفتارها را در مجموعه مفصل دیگری پی‌گرفته‌ام.
یعنی همان مجموعه‌ای که قرار است درباره فیلم‌های سینمای ایران منتشر کنید و ظاهرا چند‌سالی است که درگیر آن هستید.
بله. ایده کتاب «راهنمای فیلم تاریخ سینمای ایران» در حقیقت شکل بسط‌یافته الگویی است که در مجموعه فیلمفارسی به‌دست داده‌ام. روش این کتاب، روشی داده‌محور است و بر مبنای تقسیم‌بندی کسانی است مثل استیو نیل که می‌گوید مناسبات تاریخی را باید بر مبنای داده‌های صنعتی فهمید. این روش براساس این مبناست که داده‌های صنعتی درباره یک پدیده به ما چه می‌گویند و نحوه تولید و عرضه و مصرف پدیده‌ای مثل فیلم چگونه بوده است. یا الگوی منتقدی مثل الیزابت وارد که می‌گوید فیلم‌ها را باید در کانتکست (بافتار) فرهنگی خودشان بررسی کرد. تحلیل فیلم‌ها در بافت فرهنگی خودشان به تحلیل واقع‌بینانه‌تری از فیلم‌ها کمک می‌کند. نخستین‌بار است که تاریخ سینمای ایران براساس چنین الگویی تحلیل می‌شود و گمان می‌کنم که به الگوی تازه‌ای رسیده باشیم. کتاب در حقیقت مجموعه‌ای است از نقد و سند و همه اطلاعاتی که درباره یک فیلم می‌توان ارائه کرد.
کتاب «راهنمای فیلم تاریخ سینمای ایران» در چه مرحله‌ای است و قرار است چه زمانی به‌دست کتابخوان‌ها برسد؟
نگارش مدخل‌های کتاب تمام‌شده و مدتی است که دست ناشر است و مراحل پایانی نمونه‌خوانی و آماده‌سازی را می‌گذراند. امیدوارم اگر مشکلات کاغذ گریبان ناشر را نگیرد، در نیمه دوم امسال به بازار بیاید.
حالا فارغ از این کتاب که اثر جامع و ارزشمندی است، آیا قصد ندارید ایده درس‌گفتارهای فیلمفارسی را به شکل کتاب نظری کوچکی منتشر کنید؟
امیدوارم پس از انتشار این مجموعه، فراغتی حاصل شود تا بتوانم این کار را انجام دهم. شاید انتشار رویکرد درس‌گفتارهای فیلمفارسی به شکل یک کتاب مختصر بتواند مفید باشد، اما امیدوارم که دیگران ایده‌های مرا در این کتاب‌ها پی بگیرند. مجموعه این کارها تلاشی است برای به‌دست‌دادن الگوهایی تازه که امیدوارم منتقدان و تحلیلگران جوان‌تر اگر چنین الگوهایی برایشان جالب است، بتوانند چنین روشی را در حوزه‌های دیگر به‌کار بگیرند. مثلا کتاب‌هایی که انتشارات راتلیج درباره سینمای مصر و ترکیه منتشر کرده، کتاب‌های دست‌اولی است. سینمای ایران در آن سال‌ها کمتر از سینمای چنین کشورهایی نبوده و قابلیت انتشار چنین کتاب‌هایی درباره سینمای ایران نیز وجود دارد.
