محیط زیست
ایران از پویش جهانی ممنوعیت مصرف پلاستیک یک‌بار مصرف جا ماند
طبیعت در محاصره زباله‌های پلاستیکی
زهرا رفیعی/روزنامه نگار
آلودگی زیست‌محیطی ناشی از مصرف روزافزون پلاستیک در جهان به اندازه‌ای در حال گسترش است که کشورهای مختلف برای حل معضلی که افسار گسیخته رو به افزایش است، سیاست‌های متنوعی را اتخاذ می‌کنند. این در حالی است که این روند در ایران هنوز توجه جدی هیچ نهاد سیاستگذار و اجرایی را به‌خود جلب نکرده است. برخی آمارها بیانگر این است که میزان تولید پلاستیک در کشور حدود ۲۴۸هزار تن در سال است که 90درصد آن بعد از مصرف هرگز به مرحله بازیافت نمی‌رسد و در طبیعت رها شده یا راهی مراکز دفن زباله می‌شود.
در کشورهای توسعه‌یافته، سیاست‌های تشویقی و تنبیهی، میزان مصرف پلاستیک را تا حد زیادی کاهش داده است. به‌طور مثال از وقتی کیسه پلاستیکی در سوپرمارکت‌های آلمان پولی شد، مصرف آن ۲میلیارد قطعه در سال کاهش یافت. برخی از کشور‌ها هم مانند کانادا اعلام کرده‌اند که تا سال آینده (2020) مصرف کیسه‌های پلاستیکی را کلا ممنوع خواهند کرد، چرا که همه ساله مردم کانادا بیش از 3میلیون تن پسماند پلاستیکی دور می‌اندازند. این رقم معادل از بین رفتن سالانه 8میلیارد دلار انرژی است.
خطرات ناشی از زباله‌های پلاستیکی در طبیعت را کشورهای کمتر توسعه‌یافته هم درک کرده‌اند. به‌طور مثال مسئولان مدرسه‌ای در نیجریه و نیز هند از والدین دانش‌آموزان در ازای پرداخت شهریه، بطری‌های پلاستیکی خالی دریافت می‌کنند. نمونه‌ها و راهکارهای موفقی برای کاهش مصرف پلاستیک در دنیا وجود دارد. در برخی از کشور‌ها سیاست‌های تنبیهی با تعیین عوارض سنگین برای مصرف اقلام پلاستیکی، مردم را به سمت مصرف جایگزین‌های مناسب سوق می‌دهد. به‌طور مثال در تانزانیا اخیرا قانونی تصویب و اجرایی شده است که براساس آن تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان کیسه‌های پلاستیکی به پرداخت یک میلیارد شیلینگ تانزانیایی (حدود ۳۹۰هزار یورو) یا تحمل 2سال حبس محکوم خواهند شد. همچنین جریمه‌ای به میزان ۳۰هزار شیلینگ (۱۲ یورو) یا 2هفته حبس، شامل حال افراد عادی خواهد شد. علاوه بر تانزانیا، ۱۳ کشور دیگر آفریقایی ازجمله روآندا و کنیا استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را ممنوع کرده‌اند.
ممنوعیت مصرف کیسه‌های پلاستیکی در 83کشور
براساس اعلام برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد، تاکنون ۶۱کشور جهان تولید و واردات کیسه‌های پلی‌اتیلن را ممنوع کرده‌اند و در ۸۳ کشور فروش آزادانه آنها ممنوع اعلام شده است اما در ایران نه‌تنها محدودیتی برای تولید پلاستیک اعمال نشده که روزبه‌روز بر میزان تولید و مصرف افزوده هم می‌شود. محمد هادی حیدرزاده -مشاور معاونت خدمات شهری شهرداری تهران- در گفت‌وگو با همشهری با اشاره به اینکه مصرف پلاستیک در ایران بسیار زیاد است می‌گوید: ایرانی‌ها تصور می‌کنند که هر چیزی درون کیسه پلاستیکی قرار گرفته باشد تمیزتر و سالم‌تر است، در نتیجه میزان مصرف افزایش یافته است. از سوی دیگر صنایع مربوط به حوزه پتروشیمی در دو‌دهه اخیر در ایران گسترش زیادی یافته است، در‌نتیجه قیمت تمام‌شده محصولات پلاستیکی در ایران پایین است.
حیدرزاده می‌افزاید: مصرف بیشتر پلاستیک، تولید زباله پلاستیکی بیشتری را هم به همراه دارد و چون مواد پلاستیکی بسیار دیر تجزیه می‌شوند به بحرانی جدی برای طبیعت بدل شده‌اند. او تأکید می‌کند: در ایران سیاست تشویقی و تنبیهی برای مصرف کمتر پلاستیک یا تولید زباله پلاستیکی نداریم، این در حالی است که در تمام دنیا استفاده از کیسه‌های پلاستیکی هزینه بالایی دارد و اگر تولید‌کننده به سمت استفاده از بسته‌بندی‌های تجدید‌پذیر برود از معافیت‌های مالیاتی بهره‌مند می‌شود. مصرف‌کننده نیز اگر از سیستم «زنبیلی» استفاده کند تخفیف می‌گیرد، اما در ایران هنوز کیسه پلاستیکی رایگان است.
حیدرزاده خاطرنشان می‌کند: چند سال پیش ستاد توسعه پایدار شهرداری تهران، 21تیر را با هدف فرهنگسازی، روز بدون پلاستیک اعلام کرد و از آن به بعد تلاش شد در فروشگاههای بزرگ زنجیره‌ای مثل شهروند و رفاه، کیسه پلاستیکی کمتری توسط اپراتور صندوق در اختیار مشتری قرار گیرد. برنامه دیگر این بود که در نانوایی‌ها با توضیح در مورد سرطان‌زا بودن کیسه‌های پلاستیکی در اثر گرمای نان، کیسه پارچه‌ای عرضه شود. اما همین برنامه‌های کوچک هم متأسفانه توسعه پیدا نکردند.
مصوبه شورای شهر برای کاهش مصرف پلاستیک در فروشگاههای زنجیره‌ای
حیدرزاده تأکید می‌کند: برای مصرف کمتر پلاستیک نه سیاست جامعی داریم و نه اصلا قانونی در کشور وضع شده است. فقط یک مصوبه در شورای شهر تهران خطاب به سازمان میادین میوه و تره‌بار وجود دارد که براساس آن، سالانه 10درصد میزان مصرف کیسه‌های پلاستیکی را کم کنند. این مصوبه روز 20 اردیبهشت 88 ابلاغ شد و بر مبنای آن ضرورت کاهش و جایگزینی کیسه‌های پلاستیکی در مراکز عرضه محصولات -به‌ویژه در فروشگاههای زنجیره‌ای- جنبه قانونی یافت و شهرداری تهران ملزم به حمایت از صنایعی شد که اقدام به تولید پاکت و ظروف یک‌بار مصرف قابل بازیافت می‌کنند. همچنین شهرداری موظف شد در تمام مراسمی که برگزار می‌کند از ظروف غیرپلاستیکی استفاده کند.
او تأکید می‌کند: البته قرار بود که در فروشگاههای شهروند نیز کیسه‌های پلاستیکی پولی شود ولی به‌دلیل شرایط اقتصادی کشور این ایده اجرایی نشد؛ درحالی‌که ما زمانی می‌توانیم الگوی مصرف پلاستیک را تغییر دهیم که علاوه بر فرهنگسازی، اعمال قانون هم داشته باشیم. حیدرزاده می‌افزاید: همانطور که فراگیرشدن استفاده از کمربند ایمنی را هم نباید محدود به برنامه‌های «سیاه‌ساکتی» دانست و قبض‌های جریمه پلیس، این قانون را نهادینه کرد، امیدوارم مجلس و دولت به این موضوع ورود پیدا کنند و قانون مصرف کمتر پلاستیک را به تصویب برسانند، در این صورت اجرا نکردن قانون جرم محسوب می‌شود و قابل پیگیری است.
چالش زباله صفر چیست؟
سید امین صدرنژاد -دبیر کل اتحادیه صنایع بازیافت کشور- نیز در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: در دنیا سیاست تشویقی و تنبیهی وجود دارد که مردم را به مصرف کمتر تشویق کند، یعنی یا کیسه‌های پلاستیکی بسیار گران عرضه می‌شود و یا با گرو گرفتن بخشی از پول محصولی که در بسته‌بندی پلاستیکی قرار دارد، مشتری به برگرداندن پلاستیک ترغیب می‌شود. رقم گرویی هم برای ظروف پلاستیکی به اندازه‌ای است که برای شهروند صرفه اقتصادی داشته باشد. او می‌افزاید: اما سود بازیافت بسته‌بندی‌های پلاستیکی نسبت به خسارتی که به طبیعت وارد می‌کنند بسیار کم است، بنابراین مصرف آنها با وضع تعرفه‌ها کاهش می‌یابد. به گفته او چالش «زباله صفر» در اروپا با تبلیغ گسترده در مصرف کالاهای چندبار مصرف توانسته است تغییرات زیادی در مردم ایجاد کند. آنها به مردم یاد داده‌اند که چطور می‌توان ظرف شیشه‌ای مورد استفاده در خانه را به خواربار فروشی برد و آن را به جای پلاستیک استفاده کرد. یا آب را با قیمت بسیار کمتر تهیه و در بطری‌های شخصی مصرف کرد.
